[вокладка]

Іван Насовіч. Слоўнік беларускай мовы

Словарь бѣлорусскаго нарѣчія, составленный И. И. Носовичемъ


Электроннае выданне Слоўніка Івана Насовіча мае на мэце зрабіць яго даступным для шырокага кола карыстальнікаў, бо знаныя яго перавыданні (нямецкае[1] і беларускае[2]) у асноўным капіруюць першае выданне з невялікімі дадаткамі. Яны мелі на мэце, у сувязі з цяжкай даступнасцю да першага выдання, задаволіць патрэбы вузкіх спецыялістаў-мовазнаўцаў, добра арыентаваных у гісторыі стварэння і выдання названага слоўніка. Як вядома, ад яго стварэння да часу выдання прайшло амаль 20 гадоў. Пры гэтым у яго форме і тэксце адбыліся значныя змены, перш за ўсё з-за таго, што ён разглядаўся і выдаваўся як абласны слоўнік (яго першасная назва «Словарь Бѣлорусскаго нарѣчія»), з-за чаго з рукапісу была выдалена большасць з так званых «общерусских» слоў. Пры рэдагаванні (у асноўным І. Сразнеўскім) былі ўнесены і іншыя капітальныя змены, у выніку чаго ён набыў непазнавальны для аўтара характар, што відаць з верша-эпіграмы, знойдзенага ў адным з экзэмпляраў слоўніка ў бібліятэцы Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Каб захаваць характар рэакцыі аўтара на гэтае выданне, падаём у арыгінале гэты верш як яго апублікаваў Мікалай Прыгодзіч[3]:


Явка Белорусскаго словаря
по выходе изъ печати къ своему
въ Мстиславле Автору.


Словарь:
Здоровъ, панъ!
Автор:
Ба! Изъ Петербурга.
Чтожъ это? Ты братъ сталъ курносъ!
Не ужъ-то ты въ рукахъ хирурга
Оставилъ свой Кривичскій носъ?
Словарь:
Мой носъ сорвалъ къ какой-то цели
И спряталъ у своей портфели
Членъ Академіи Зоил
Къ моей-же сжалясь кто-то роже
На нос кривичскій не похоже
Красивый носикъ приклеилъ.
Автор:
Пусть такъ. Ты въ немъ похожъ на франта
Фізіогномія-жъ не та!
Кривичскій носъ былъ носъ гиганта
Породы всехъ славянъ черта.
А тутъ не видно, съ кемъ съродни ты!
Твои какъ будто черты слиты
Съ фізіогноміей чужой
Вліянье польское ничтожно
Тебе приписано здесь ложно,
Везде характер виден твой.

Ив. Носович, 1870 г.

Зразумела, што імкненне прыпісаць польскі ўплыў характару выдадзенага слоўніка, як відаць, тлумачыцца перш за ўсё тым, што са слоўніка як абласнога была выключана агульная ўсходнеславянская лексіка, у выніку чаго быў парушаны натуральны баланс беларускай мовы. На жаль, стваральнікі электроннага слоўніка не могуць вярнуць першапачатковы выгляд матэрыялаў, аднак зрабілі намаганні актуалізаваць яго шляхам фармальнага асучаснівання і ўніверсалізацыі матэрыялаў, што робіць яго даступным цяперашняму чытачу і карыстальніку. Пра гэта пішацца ва ўступным слове да электроннага выдання («Ад укладальнікаў») з пералікам найбольш значных змен і ўдакладненняў (гл. Дадатак 1). Іншыя дадаткі і змены маюць на мэце пашырыць інфармацыю аб Слоўніку Насовіча для шырокага кола чытачоў. Асобныя папраўкі, якія датычаць выразных дыялектных формаў, можна ацаніць толькі з пазіцый сучаснай беларускай літаратурнай мовы, напрыклад, замену канчаткаў дыялектных формаў з -ць на -ці або ў безасабовых формах дзеяслова канчатка -ець на і пад., хаця, на нашу думку, гэтыя папраўкі носяць адвольны характар і маюць на мэце асучасніць слоўнік. Большасць астатніх змен мае, магчыма, неўсвядомлены характар разумення Слоўніка Насовіча як адлюстравання ўсёй тэрыторыі беларускай мовы, хаця ў час яго стварэння дакладнага ўяўлення пра тэрытарыяльныя асаблівасці агульнабеларускай нацыянальнай мовы яшчэ не было, бо ва ўспамінах Насовіча канстатуюцца адрозненні толькі Магілёўскай, Віцебскай, Мінскай, Віленскай і Гродзенскай губерняў, але адсутнічаюць звесткі пра асобныя гаворкі поўдня Беларусі – сённяшняй Гомельшчыны і Брэстчыны.

У параўнанні з першым выданнем Слоўніка Насовіча змены датычаць парадку літар і некаторых іншых асаблівасцей, тых, якія невядомы сучаснаму чытачу. Напрыклад, не кожны ведае, дзе шукаць у арыгінальным выданні словы яда ці ехаць, якія там знаходзяцца ў частцы, прысвечанай лексіцы з пачатковым ѣ (яць). Вельмі важна, што ў асноўны тэкст электроннага варыянта ўключаны ўсе вядомыя аўтарскія варыянты да гэтага слоўніка. Карысным таксама будзе поле «ключавыя словы», дзе падаюцца сінонімы, гіперонімы, граматычныя формы і апісальныя канструкцыі як дадатак ці тлумачэнне да асноўных слоў (гл. Дадатак 2).

Электроннае выданне Слоўніка Насовіча з дадаткамі знаходзіцца ў агульным рэчышчы абноўленых перавыданняў класічных лексікаграфічных крыніц усходніх славян, пачынаючы са слоўніка Даля[4] да сучасных перавыданняў слоўнікаў Сцяшковіч[5] і Станкевіча[6]. Ступень «асучаснівання» названых слоўнікаў розная, але яна сведчыць, што класічныя лексікаграфічныя творы пачынаюць жыць сваім жыццём, дастасоўваючыся да новых умоў і патрэб.

Зразумела, што новыя адаптаваныя версіі не замяняюць арыгінальных выданняў, а толькі інтэрпрэтуюць іх, дапасоўваюць да сучасных патрабаванняў. Карацей кажучы, «асучасненыя» версіі робяць іх зразумелымі для шырокага кола чытачоў, не падмяняючы сабой арыгінальны помнік.

Прапанаваная электронная версія выдадзенага ў 1870 годзе Слоўніка Насовіча мае за мэту зрабіць яго даступным для сучаснага чытача, арыентаванага на сучаснае ўспрыманне беларускай лексікі і сучасныя нормы.

 


1 Носович, И. И. Словарь белорусского наречия. In 2 Bänden / И. И. Носович; пасляслоўе G. Freidhof i P. Kosta. – München: Otto Sanger, 1984–1986. Bd 1: A–O, 1984; Bd 2: П–Я, 1986.

2 Насовіч, І. І. Слоўнік беларускай мовы / І. І. Насовіч; аўт. уступ. арт. М. Р. Суднік. – Мінск: БелСЭ, 1983.

3 Прыгодзіч, М. Р. З жыццяпісу і гісторыі стварэння «Словаря белорусского наречия» І. І. Насовіча / М. Р. Прыгодзіч // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 27.

4 Даль, В. И. Толковый словарь живого великорусского языка: [В 4 т.] / [соч.] Владимира Даля; под ред. И. А. Бодуэна-де-Куртенэ. – 3-е, исправленное и значительно дополненное издание. – Санкт-Петербург–Москва: Товарищество М. О. Вольф, 1903–1909.

5 Сцяшковіч, Т. Слоўнік Гродзенскай вобласці / Т. Сцяшковіч; рэд. і прадм. Н. Кахан. – 2-е выд., выпраўленае. – Смаленск: Інбелкульт, 2018.

6 Станкевич, Я. Белорусско-русский словарь / Я. Станкевич; под ред. Г. Ребенковой, В. Булгакова; предисл. Г. Ребенковой, В. Булгакова. – Смоленск: Инбелкульт, 2020.


Гісторыя падрыхтоўкі
Пра гэтае выданне
Перавагі сучасных падыходаў
    Дадатак 1. Прынцыпы адаптацыі арыгінальнага рэестра Слоўніка Насовіча
    Дадатак 2. Поле «ключавыя словы»

Гісторыя падрыхтоўкі

Слоўнік Насовіча з’яўляецца адной з найважнейшых лексікаграфічных прац у гісторыі беларускага мовазнаўства. Найбольшы слоўнік беларускай мовы ХІХ ст., ён адразу па сваім выхадзе надоўга стаў асноўнай крыніцай (хоць карысталіся ім часам не надта крытычна) для ўкладання іншых слоўнікаў (указальніка Паўла Шэйна, размоўнікаў Адальберта Войцеха Старчэўскага, перакладных слоўнікаў Максіма Гарэцкага, Міколы Байкова, Сцяпана Некрашэвіча, Яна Станкевіча і інш.). Таксама важна адзначыць, што Слоўнік Насовіча, разам з публікацыямі Яўхіма Карскага, актыўна выкарыстоўваўся рэдактарамі і аўтарамі газеты «Наша Ніва».

Слоўнік двойчы перавыдавалі факсімільна (то-бок проста рэпрадуктавалі арыгінал). Такімі перавыданнямі сённяшняму чытачу карыстацца досыць нязручна з розных прычын. У 2002 годзе Зміцер Саўка, плануючы зрабіць новае выданне Слоўніка Насовіча для сучаснага чытача, пачаў яго алічбоўку і вычытку, адаптаваў да нормаў беларускага правапісу частку загаловачных слоў. Аднак гэтая праца амаль спынілася ў 2006 годзе праз нястачу грошай.

Пасля смерці Змітра Саўкі ў 2016 годзе, калі ў архівах мовазнаўцы знайшліся ягоныя ранейшыя напрацоўкі, было вырашана працягнуць праект. У 2019 годзе Алесь Булойчык і Уладзімір Кошчанка сабралі грошы праз краўдфандынг на далейшую працу над слоўнікам. У канцы 2019 года да працоўнай групы далучыўся Вячаслаў Мартысюк.

Была праведзена вялікая праца – створана адмысловая праграма для ўкладання электроннай версіі, слоўнікавыя артыкулы (35.000) вычытаны наноў і ўнесены ў базу і г. д. Выданне не ўбачыла б свет без шматлікіх валанцёраў і фундатараў, якія нам дапамагалі. Мы выказваем ім нашу найшчырэйшую падзяку:

Настасься Аляшкевіч
Антон Арцёменка
Zoja Bartosh
Аляксандра Баярына
Антон Бельскі
Dzianis Brynkevič
Olga Goritskaya
Dzmitry Haurychenka
Тацяна Гацура
Volha Hiedranovich
Уладзіслава Губіч
Андрусь Жвір
Сергей Желобовский
Сяргей Запрудскі
Ігар Іваноў
Марыя Кавальчук
Aliaksandr Kazakou
Віталь Катовіч
Севярын Квяткоўскі
Усевалад Кімаеў
Виталий Кравченок
Źmicier Krymoŭski
Андрей Купченко
Марына Курышка
Yury Labovich
Сяргей Лобач
Раман Маладзяшын
Настасься Мацяш
Павел Мінютка
Ірына Міхальчанка
Васіль Прымака
Victor Radziwinowski
Georgy Roy
Тацяна Сакун
Зьміцер Санько
Караліна Саўка
Irina Slavnikova
Вольга Цiтова
Aliaksei Tsitovich
Vadim Titov
Вадзім Шклярык
Pavel Shut
Вальжына Шутава
Алесь Яўдаха

Асаблівую падзяку выказваем Ілоне Урбановіч-Саўцы.

Пра гэтае выданне

Слоўнік Насовіча доўгі час заставаўся «рэччу ў сабе», перадусім з прычыны расейскага дарэформеннага правапісу, нявытрыманасці «паўэтымалагічнага пісьма» (Яўхім Карскі), прынятага ўкладальнікам, вялікай колькасці запісаных у розных мясцовасцях[1] фанетычных, акцэнталагічных і інш. варыянтаў аднаго і таго ж слова (пададзеных у асобных артыкулах, часам без адсылак[2]):  акано´м/ікано´м, ввіну´ць/увіну´ць, здыліка´ціць/здэліка´ціць, Няме´тчына/Няме´ччына, оке´нніца/воке´нніца, о´кліп/в´окліп, слу´хаты/слу´хаць, таі´ты/таі´ць, усчу´неваць/усчу´ніваць/ушчу´ніваць, ху´дкі/ху´ткі, абаку´ла/оба´кула, дзендо´бры/дзен-до´бры, дзень-дзяньскі´й/дзень-дзяньскі´, в ве´чар/у´вечар, в двух/удву´х і інш.

Усё гэта стварала і стварае цяжкасці пры карыстанні слоўнікам. Сучасны карыстальнік не пазнае беларускіх слоў за старым дарэформенным расейскім правапісам, таму ўзнікла патрэба ўніфікацыі правапісу згодна з сучаснымі нормамі беларускай літаратурнай мовы, а таксама забеспячэння слоўнікавых артыкулаў сістэмай дадатковых тлумачэнняў/адсылак.

У электронным перавыданні Слоўніка Насовіча арыгінальны тэкст зменены мінімальна:

  • асноўная частка слоўніка злучана з дадаткамі «Прибавленіе» і «Дополненіе к Бѣлорусскому словарю»;
  • артыкулы ПО, УѢДА́ЦЬЦА, ХУЦЬ і ЦЯ́ПАЦЬ былі спалучаныя з адпаведнымі артыкуламі з дадаткаў;
  • асобныя праўкі тычацца тэхнічных памылак і памылак друку з улікам спіса памылак і хібаў, пададзенага рэдактарамі першага выдання.

Беручы пад увагу вышэйапісаныя праблемы, было вырашана зрабіць паралельна з арыгінальным рэестрам Слоўніка Насовіча яго асучасненую версію, прадоўжыўшы  працу Змітра Саўкі ў гэтым кірунку. Сучасная адаптацыя — гэта перадача арыгінальных загаловачных слоў сродкамі сучасных беларускіх графікі і правапісу; асобныя дыялектныя адзінкі слоўнікавага рэестра «алітаратурваліся», г. зн. узнаўляліся ў тым выглядзе, у якім яны маглі б існаваць у літаратурнай мове (больш падрабязна пра сучасную адаптацыю гл. Дадатак 1).

новь → ноў; ро´зсвѣтъ → ро´ссвет; щадже´нне → шчаджэ´нне; ближѣ´йшій → бліжэ´йшы; ги´дкій → гі´дкі; умы´слный → умы´сны; красць → кра´сці; диви´тися → [діві´тіся] → [дзіві´ціся] → дзіві´цца;

Дадаткова, для пошуку з улікам семантыкі, уведзена адмысловае поле «ключавыя словы» (змяшчае больш за 90.000 пазіцый), якое дазваляе шукаць не толькі асобнае слова, але і словы ці выразы з блізкім значэннем (больш падрабязна пра «ключавыя словы» гл. Дадатак 2):

велегу´рицьца [велягу´рыцца] – пышыцца, фанабэрыцца, выхваляцца, задавацца; 
акави´тка [акаві´тка], акави´точка [акаві´тачка], алембико´вка [алембіко´ўка], горку´ха [гарку´ха], желудко´вка [жалудко´ўка], ... = гарэлка

Электронная версія ўтрымлівае «Прадмову» і «Тлумачэнне скарочаных указанняў у слоўніку» з арыгінальнага выдання, а таксама прадмову да факсімільнага выдання 1983 года Міхаіла Судніка, артыкулы Паўла Шэйна (адна з першых спроб біяграфіі Івана Насовіча) і Мікалая Гуліцкага (грунтоўнае даследаванне лексікаграфічнай дзейнасці Івана Насовіча).

Спецыяльна для гэтага выдання падрыхтавана бібліяграфія друкаваных і рукапісных прац Івана Насовіча і публікацый, прысвечаных яго жыццю і творчасці. У яе аснову пакладзена бібліяграфічная спроба Ларысы Гедзімін[3]. Мы ўдакладнілі гэтую бібліяграфічную спробу і пашырылі на 146 пазіцый. У раздзел «Рукапісныя працы І. І. Насовіча» ўведзены падраздзелы «Страчаныя/згубленыя рукапісы І. І. Насовіча», «Эпісталярная спадчына» і «Varia» (матэрыялы іншых асоб, матэрыялы да біяграфіі). Кожная пазіцыя забяспечана дакладным архіўным адрасам або бібліяграфічнай спасылкай (спасылкамі).

Перавагі сучасных падыходаў

Электронныя выданні слоўнікаў маюць відавочныя перавагі ў параўнанні з папяровымі:

а) непараўнальна большыя магчымасці пошуку па слоўніку – не толькі значна хутчэйшы пошук па загалоўку артыкула, але і пошук па частцы загалоўка, па словах у слоўнікавым артыкуле, што патрабавала б поўнага перачытвання папяровага слоўніка ад пачатку да канца ў кожным выпадку;

б) магчымасць выхаду па-за межы слоўніка: інтэграванне ў большыя слоўнікавыя сістэмы (накшталт slounik.org), у іншыя рэсурсы;

в) значна меншыя выдаткі на выданне і прасцейшы спосаб распаўсюду: для электронных слоўнікаў не можа быць варыянтаў «наклад распрадалі», «слоўнік дасяжны толькі ў бібліятэцы» і г. д.;

г) не патрабуюць перавыданняў, яны могуць абнаўляцца і выпраўляцца рэгулярна;

д) могуць захоўвацца ў сістэмах кантролю версій (накшталт git), што дазваляе кантраляваць усе змены, якія ўносяцца ў электронны слоўнік. Такія сістэмы дазваляюць дакладна вызначыць, хто, калі і што выправіў.

Варта заўважыць, што слоўнікі, выдадзеныя як pdf-файлы, не з’яўляюцца паўнавартаснымі электроннымі выданнямі, бо не маюць большасці пераваг электронных слоўнікаў.

Электроннае выданне Слоўніка Насовіча захоўваецца ў git, утрымлівае зыходныя файлы .xml для далейшай апрацоўкі і дадавання ў пошукавыя сістэмы, а таксама файлы .html, якія можна праглядаць у звычайным браўзары. З улікам даўнасці папяровага выдання, слоўнік распаўсюджваецца як Public Domain[4].

* * *

Праца над Слоўнікам Насовіча паказала, што слоўнікі любога тыпу варта рабіць з улікам семантычных сувязей. Поле «ключавыя словы» было зроблена для паляпшэння пошуку і паказала сваю высокую эфектыўнасць. У далейшым варта стандартызаваць ужыванне ключавых слоў праз прывязку да семантычнай базы, якую трэба стварыць для беларускай мовы.

Выпускаючы плён нашай працы ў свет, мы шчыра спадзяёмся, што яна паслужыць усім, хто не абыякавы да беларускага слова, і прыдасца як спецыялістам, так і аматарам. Падкрэслім, што электронная версія Слоўніка Насовіча мае практычны характар; далейшая ж праца з ёй (удасканальванне зробленага, асучасніванне дэфініцый і ілюстрацый слоўніка, яго навукова-крытычнае перавыданне і інш.) – справа будучыні. Гэтае выданне – добры інструмент для вывучэння спадчыны Івана Насовіча і беларускай мовы XIX ст., які дазволіць вывесці працу даследчыкаў на новы ўзровень.

-----------

Дадатак 1. Прынцыпы адаптацыі арыгінальнага рэестра Слоўніка Насовіча

Найбольш частотныя выпадкі:

асобныя літары (ă, ĕ, ȇ, и, ŏ, ô, щ, ъ, ѣ, ѣ̆, ѣ̂, э̆, э̂, я̆), не характэрныя для сучаснай беларускай літаратурнай мовы, трансфармаваныя ў залежнасці ад пазіцыі ў слове:

га´мзăць → га´мзаць;
абы´дзĕнь → абы´дзень;
акцы´зничĕкъ → акцы´знічак;
дзерȇну´ць → [дзеряну´ць] дзерану´ць;
ки´даць → кі´даць;
вŏлхви´ць → валхві´ць;
бôга´то → бага´та;
щадже´нне → шчаджэ´нне;
аво´зъ → аво´з;
ба´бицъца → ба´біцца;
устрѣка´цьца → [устряка´цца] → устрака´цца;
ѣ̆зда´ → язда´;
звѣ̂ру´шка → звяру´шка;
сиро´тэ̆нька → сіро´танька;
цэ̂ге´льня → цаге´льня;
дзя̆кова´ць → дзякава´ць

спалучэнне іо перадаецца як ё або -ыо:

іо´дкій → ё´дкі;
амбиціо´нъ → амбіцыо´н

й і ў у абсалютным пачатку слова заменены на і і у:

ймя → імя´;
ўло´вы → уло´вы

спалучэнне кг перадаецца як ґ (г выбухное):

кгузъ → [кгуз] → ґуз;
кгеркгаць → ґерґаць

суфікс + постфікс -цьца перадаецца як -цца:

бга´цьца → бга´цца;
ва´бицьца → ва´біцца

в перадаецца як у або ў у залежнасці ад пазіцыі:

вра´нку → ура´нку;
вдовжъ → удо´ўж;
новь → ноў;
Анци´славъ → Анці´слаў

у асобных словах перад зычным і на канцы л перадаецца як ў:

полчворта´ → [палчварта´] → паўчварта´;
у´палъ → [у´пал] → у´паў

на месцы рэдукаваных і, ы ўзнаўляецца этымалагічны галосны:

абу´зничыць → абу´знічаць;
зала´иць → [зала´іць] → зала´яць;
иконо´мша → [ікано´мша] → экано´мша;
ци´хинькій → [ці´хінькі] → ці´хенькі

э ў запазычаннях звычайна захоўваецца:

повэтова´ць → павэтава´ць;
шу´стэръ → шу´стэр

у словах, якія, магчыма, маюць заходнепалескае паходжанне, э перадаецца як а:

ко´сэнька → ко´санька;
сторо´нэнька → старо´нанька

канчаткі -ий/-ій/-ый перадаюцца як -і/-ы:

ги´дкій → гі´дкі;
абу´зный → абу´зны

мяккія зычныя ў Слоўніку Насовіча, якія ў сучаснай беларускай мове з’яўляюцца зацвярдзелымі, перадаюцца як цвёрдыя:

ближѣ´йшій → бліжэ´йшы;
дурѣ´ць → [дуре´ць] → дурэ´ць;
заблищѣ´ць → [заблішче´ць] → заблішчэ´ць;
запукчѣ´ць → запукчэ´ць;
аплика´ція → апліка´цыя;
прово´ршій → право´ршы;
утрё´ска → утро´ска;
подво´рье → падво´р’е;
сушь → суш

сцягненыя формы зваротных дзеясловаў падаюцца як поўныя:

угне´сцьца → [угне´сца] → угне´сціся;
убе´рцьца → [убе´рца] → убе´рціся

у выпадках, калі пры асучасніванні сцягненых формаў зваротных дзеясловаў зрушваўся націск і ўскладнялася пазнавальнасць слова, сцягненыя формы захоўваліся:

опре´жьца → апрэ´жца → [апрэ´гчыся];
пе´чьца → пе´чца → [пе´кчыся, пячы´ся]

канчатак -ць дзеясловаў, аснова якіх заканчваецца на зычны гук, перадаецца як -ці:

красць → кра´сці;
грызць → гры´зці;
надзе´рць → надзе´рці

у выпадках, калі пры асучасніванні зрушваўся націск і ўскладнялася пазнавальнасць слова, дзеясловы ў інфінітыве з суфіксам захоўваліся:

уце´чь → уце´ч;
подпре´жчь → падпрэ´жч;
прежчъ → прэжч;
распе´чь → распе´ч;
спрежчь → спрэжч;
сцечь → сцеч

безасабовыя формы дзеясловаў на -ець і на -сь, а таксама дзеепрыслоўяў на -сь, падаюцца ў адпаведнасці з нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы:

забира´ець → [забіра´ець] → забіра´е;
хорошѣ´ĕць → харашэ´е;
сподоба´лось → [спадаба´лась] → спадаба´лася;
распого´дзилось → [распаго´дзілась] → распаго´дзілася;
наё´мшись → [наё´мшысь] → наё´мшыся

правапіс прыставак на зычныя прыведзены ў адпаведнасць з нормамі сучаснай літаратурнай беларускай мовы:

свузѣ´ць → звузе´ць;
зъына´чивацьца → [зына´чывацца] → зына´чвацца;
беззы´скный → бяззы´скны;
ро´зсвѣтъ → ро´ссвет;
отби´ць → [атбі´ць] → адбі´ць;
отцо´хнуць → [атцо´хнуць] → адцо´хнуць

ж на месцы гістарычнага *dj перадаецца як дж або ж:

погоржа´ць → [пагаржа´ць] → пагарджа´ць;
пробужа´цьца → прабуджа´цца;
прасѣ´живаць → [прасе´жываць] → [прасе´джываць] → прасе´джваць;
прихожа´лый → прыхажа´лы;
ну´жа → ну´жа;
хожба´ → хажба´

спалучэнне вг, якое, магчыма, узнікла пад уплывам польскай мовы, перадаецца як лг:

вгаць → лгаць;
вгунъ → [вгун] → лгун;
навга´ць → налга´ць

спалучэнні слн, ств, стл, стн, тств, тсц, цств, шств, жств перадаюцца як сн, сцв, сл, сн, цтв, сц, сцв, ств адпаведна:

умы´слный → умы´сны;
напа´ствиць → напа´сцвіць;
злостли´вый → [зластлі´вы] → зласлі´вы;
коры´стный → [кары´стны] → кары´сны;
прокля´тство → [пракля´тства] → пракля´цтва;
потсци´вый → пасці´вы;
дзива´цство → дзіва´цтва;
юда´шство → [юда´шства] → юда´ства;
убо´жство → [убо´жства] → убо´ства

спалучэнне сч перадаецца як шч:

нисчи´мный → [нісчы´мны] → нішчы´мны

суфікс -ыва- (-іва-) у дзеясловах незак. трыв. перадаецца як -ва-:

апробо´вываць → апрабо´ўваць;
уда´ливаць → [уда´ліваць] → уда´льваць;
умо´вчиваць → [умо´ўчываць] → умо´ўчваць

суфікс -ыва- у дзеясловах незак. трыв. захоўваецца пасля збегу некаторых зычных:

ога´рнываць → ага´рнываць;
обро´внываць → абро´ўнываць

спалучэнне -іва- (=каранёвае і + суф. -ва-) у дзеясловах незак. трыв. перадаецца як -йва-:

пригна´иваць → [прыгна´іваць] → прыгна´йваць;
уто´иваць → [уто´іваць] → уто´йваць

лексіка з паўднёва-заходняга дыялекту падаецца ў адпаведнасці з нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы:

диви´тися → [діві´тіся] → [дзіві´ціся] → дзіві´цца;
рекру´тик → [рекру´тік] → рэкру´цік;
те´ртися → [те´ртіся] → це´рціся;
тои´ти → [тоі´ті] → [таі´ці] → таі´ць

падоўжаныя зычныя ў запазычаннях не захоўваюцца:

ассисте´нтъ → [ассістэ´нт] → асістэ´нт;
кля´сса → кля´са

спалучэнне дзк перадаецца як дск:

лю´дзкій → [лю´дзкі] → лю´дскі;
челя´дзкій → [чалядзкі] → чаля´дскі

аканне/яканне перадаецца ў адпаведнасці з нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы:

почервенѣ´ць → пачарвяне´ць;
чирвонѣ´цьца → чырване´цца;
шалёва´ць → шалява´ць

спалучэнні дв, тв перад галоснымі пярэдняга раду перадаюцца як дзьв, цв:

ле´две → ле´дзьве;
одрантвѣць → [адрантве´ць] → адранцве´ць;
сколо´твины → скало´цвіны

некаторыя выпадкі фанетычнага напісання зменены на «этымалагічныя» ў адпаведнасці з сучаснымі нормамі:

кро´гкій → кро´хкі;
пры´дкій → пры´ткі;
ху´дкій → ху´ткі;
свѣ´тка → све´дка;
на´тто → [на´тта] → на´дта;
хре´зьбины → хрэ´сьбіны

зроблена спроба ўрэгулявання правапісу злучнікаў з часціцамі, прыслоўяў (прыслоўяў з злучнікамі і з часціцамі), прыназоўнікаў, займеннікаў, выклічнікаў (выклічнікаў з злучнікамі і з часціцамі), гукаперайманняў асобна/разам/праз злучок:

ану´тка → ану´-тка;
ба´біна-души´ца → ба´біна душы´ца;
безу´стали → бязу´стали → без у´сталі;
зъ-да´вна → зда´ўна;
у дву´хъ → удву´х;
цип, цип, цип → ціп-ціп-ціп;
цюцюцю → цю-цю-цю

Дадатак 2. Поле «ключавыя словы»

Поле «ключавыя словы» ўтрымлівае:

– сінонімы да таго або іншага рэестравага слова:

[ба´бскі] ба´бскій – старэчы, бабін, кабецкі, кабечы, жаноцкі, жаночы;
[велягу´рыцца] велегу´рицьца – пышыцца, фанабэрыцца, выхваляцца, задавацца; 
[гам] гамъ – шум, гоман, крык, гвалт, лямант, галас, мітусня, беганіна, сумятня;
[ду´жа] ду´жо – моцна, вельмі, надта

– гіперонімы:

[акаві´тка] акави´тка, [акаві´тачка] акави´точка, [алембіко´ўка] алембико´вка, [гарку´ха] горку´ха, [жалудко´ўка] желудко´вка, … = гарэлка;
[бязле´тка] безлѣ´тка, [бязле´так] безлѣ´токъ, [бясшто´нік] безшто´никъ, [гі´ндрык, гі´ндрычак] ги´ндрикъ, ги´ндричекъ, ... = дзіця

– апісальныя канструкцыі:

[адама´шка] адама´шка – шаўковая тканіна з узорамі;
[важні´чае] важни´чее – плата за ўзважванне;
[гары´пень] гори´пень – той хто застаўся без пары ў гульні ў гарыпні, той хто застаўся без пары ў гульні ў гарэлкі;
[дзягці´ць] дзегци´ць – урабляць у дзёгаць, пэцкаць дзёгцем

– граматычныя формы (трывальныя, лікавыя і г. д.):

[распу´дзіцца] распу´дзицьца – распудзіцца, распуджвацца;
[тром] тромъ – тром, тры;
[падо´раны] подо´реный – падораны, падарыць;
[дро´гшы] дро´гший – дрогшы, дрогкі;
[Ка´сечка] Ка´сичка – Касічка, Кася, Кацечка, Каця, Кацярына.

 

 

 


1 Параўн.: «...слова, вошедшие в Белорусский словарь, принадлежат говору и Могилевской, и Витебской, и Минской, и Виленской, и Гродненской губерний, только с различным таковых произношением по двум диалектам» (Носович, И. Воспоминания моей жизни: [Записки языковеда и фольклориста] / И. Носович; вступ. сл. Н. Гилевича; подгот. к печати Т. М. Судник, Ю. М. Судник, А. Ю. Казакова // Неман. – 1997. – № 3.  – С. 253).

2 У Слоўніку Насовіча ёсць «пустыя» спасылкі, якія звычайна адсылаюць да няісных загаловачных слоў. На жаль, яны захоўваюцца і ў электроннай версіі.

3 Гл. дадатак да яе артыкула «Іван Насовіч – чалавек-загадка» у кн.: Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – С. 6–15.

4 Public Domain (Грамадcкі набытак) — сукупнасць аб'ектаў аўтарскага права, маёмасныя правы на якія скончыліся або ніколі не існавалі. Распаўсюджваць і выкарыстоўваць грамадскі набытак могуць усе без выключэння. Творы, якія перайшлі ў грамадскі набытак, могуць свабодна выкарыстоўвацца любой асобай без выплаты аўтарскай узнагароды. Пры гэтым мусяць выконвацца асабістыя немаёмасныя правы аўтара — права аўтарства, права на імя, права на ахову рэпутацыі аўтара і права на абнародаванне. (https://be.wikipedia.org/wiki/Грамадскі_набытак)


Рэестр

Рэестр слоўніка складаецца з некалькіх частак: 1) арыгінальны (не зменены) рэестр; 2) асучаснены рэестр (у тэксце падаецца ў квадратных дужках), які змяшчае загаловачныя словы, адаптаваныя да нормаў сучаснага беларускага правапісу.

Кожны з іх пададзены ў прамым алфавітным парадку і ў адваротным:

Арыгінальны рэестр (прамы парадак)

Асучаснены рэестр (прамы парадак)

Арыгінальны рэестр (адваротны парадак)

Асучаснены рэестр (адваротны парадак)

У кожным рэестры можна праглядаць слоўнікавыя артыкулы, націснуўшы на загаловачнае слова:

Пошук

Пошук можна рабіць у трох рэжымах: па загаловачным слове, па загаловачным слове і па тэксце, па асучасненых і ключавых словах

Па загаловачным слове: пошук робіцца па арыгінальным рэестры Слоўніка Насовіча. Для палягчэння набору адмыслова дададзены літары, якіх няма ў сучасным беларускім алфавіце: и, щ, ъ, ѣ. Словы трэба набіраць так, як яны пададзены ў арыгінальнай версіі слоўніка (без уліку рэгістра):

Па загаловачным слове і па тэксце: пошук ідэнтычны папярэдняму, але дадаецца яшчэ пошук па арыгінальным тэксце:

Па асучасненых і ключавых словах: пошук робіцца па асучасненым рэестры і па полі «ключавыя словы», якое не вынесена ў асобны рэестр. Поле «ключавыя словы» ўтрымлівае сінонімы, гіперонімы, апісальныя канструкцыі і інш. Каб скарыстацца гэтым рэжымам пошуку, дастаткова ўвесці ў поле пошуку любое слова сучаснай беларускай літаратурнай мовы:

Калі вам трэба знайсці слова з усімі яго формамі, прыставачныя словы з пэўным коранем і інш., раім выкарыстоўваць знак «*». Асабліва гэтая магчымасць прыдасца для пошуку па тэксце:


Ад укладальніка
І. Друкаваныя працы Івана Насовіча (у храналагічным парадку)
ІІ. Рукапісныя працы Івана Насовіча. Varia
    a. Рукапісы Івана Насовіча ў мінскіх, маскоўскіх і санкт-пецярбургскіх архіўных сховішчах
    b. Страчаныя/згубленыя рукапісы Івана Насовіча
    c. Эпісталярная спадчына: Лісты ад Івана Насовіча
    d. Varia: Рукапісы іншых асоб. Матэрыялы да біяграфіі. Іншае
ІІІ. Пра Івана Насовіча і пра ягоную спадчыну
Заўвагі

Ад укладальніка

Ці не першаю спробай агляду мовазнаўчай і фалькларыстычнай спадчыны Івана Насовіча[1] была спроба Аляксандра Ельскага: у сваёй кароткай рэтраспектыўнай анатаванай бібліяграфіі (1886, 1892) беларускай літаратуры і беларусазнаўчых прац[2] збіральнік з Замосця пад адпаведнымі датамі пералічыў асноўныя друкаваныя працы І. Насовіча, а таксама некаторыя рэцэнзіі на іх.

Крытычны разгляд навуковага даробку Івана Насовіча зрабілі Еўдакім Раманаў (у Прадмове да першага выпуску (1886) «Беларускага зборніка»)[3], Аляксандр Пыпін (у чацвёртым томе (1892) «Гісторыі рускай этнаграфіі»)[4] і Яўхім Карскі (у першым томе (1903, 1904) сваіх «Беларусаў»)[5]. Артыкуламі Ельскага, кнігамі Пыпіна і Карскага карыстаўся, укладаючы «этнаграфічны» том «Матар’ялаў да беларускае бібліографіі» (1927), Аляксандр Шлюбскі[6].

Публікацыі, прысвечаныя жыццю і дзейнасці слаўнага ўраджэнца Гразіўца, зафіксаваныя ў выпусках (1967, 1993, 2005) бібліяграфічнага паказальніка  «Беларускае мовазнаўства»[7], у артыкуле Івана Цішчанкі і Таццяны Махнач у чацвёртым томе (1995) біябібліяграфічнага даведніка «Беларускія пісьменнікі»[8]; адрасы некаторых архіўных матэрыялаў[9], звязаных з жыццём і дзейнасцю Івана Насовіча, можна знайсці ў выданнях ИАН[10], у тым самым артыкуле Цішчанкі–Махнач, у «Беларускіх слоўніках і энцыкляпэдыях» (2002) Вітаўта Кіпеля–Змітра Саўкі[11] і ў кнізе Вольгі Івановай  «Асабістыя архівы Беларусі канца XVIII – пач. XXI ст.» (2014)[12].

Самай рэпрэзентатыўнай з усіх бібліяграфічных спроб можна лічыць дадатак да артыкула Ларысы Гедзімін «Іван Насовіч – чалавек-загадка» (2008)[13]. Тры раздзелы («Выданні І. І. Насовіча (у храналагічным парадку)», «Рукапісныя і згубленыя працы І. І. Насовіча», «Даследаванні пра І. І. Насовіча») гэтага дадатку налічваюць 132 пазіцыі; менавіта яны паслужылі нам асновай пры ўкладанні прапанаванай ніжэй Бібліяграфіі.

У нашай рэдакцыі бібліяграфія налічвае 278 пазіцый[14] і складаецца з наступных раздзелаў: І. «Друкаваныя выданні Івана Насовіча (у храналагічным парадку)»,  ІІ. «Рукапісныя працы Івана Насовіча. Varia», ІІІ. «Пра Івана Насовіча і пра ягоную спадчыну»[15].

Раздзел ІІ складаецца з чатырох падраздзелаў: а. «Рукапісы Івана Насовіча ў мінскіх, маскоўскіх і санкт-пецярбургскіх архіўных сховішчах», b. «Страчаныя/згубленыя рукапісы Івана Насовіча», c. «Эпісталярная спадчына: Лісты ад Івана Насовіча», d. «Varia: Рукапісы іншых асоб. Матэрыялы да біяграфіі. Іншае». Падраздзелы забяспечаны архіўнымі адрасамі і спасылкамі на друкаваныя крыніцы; да некаторых нумароў зроблены заўвагі.

Досыць абеглага погляду на трэці раздзел Бібліяграфіі, каб пераканацца: бальшыню публікацый, змешчаных у ім, складаюць 1) артыкулы біяграфічнага характару і 2) даследаванні, зробленыя на матэрыяле друкаваных прац Івана Насовіча. Рукапісныя працы Івана Насовіча вядомыя або з пераказаў/выняткаў, або  – у найлепшым выпадку – з апублікаваных частак/фрагментаў[16]. Ёсць пільная патрэба выдання поўнага Збору твораў Івана Насовіча[17], якая ўскладняецца адной акалічнасцю: амаль усе ягоныя паперы захоўваюцца па-за межамі Беларусі. Маем надзею, што наша бібліяграфія дапаможа ў справе ўкладання падобнага Збору.

Вячаслаў Мартысюк

І. Друкаваныя працы Івана Насовіча (у храналагічным парадку)

  1. Носович, И. И. Об ответном послании российских архиереев к сорбонским епископам / И. И. Носович // Могил. губ. вед. – 1848. – № 17, 18, 20, 21, 23–27.
  2. Носович, И. И. Белорусские пословицы и поговорки / И. И. Носович // Известия Имп. АН по ОРЯС. – 1852. – Т. 1. – С. 33–80. Гл. таксама Бібліягр. ІІ, а., №3.
  3. Носович, И. И. Объяснения к белорусским пословицам и поговоркам / И. И. Носович // Известия Имп. АН по ОРЯС. – 1852. – Т. 1. – С. 103–107. Гл. таксама Бібліягр. ІІ, а., №13.
  4. Носович, И. И. Слова божие усердной чтительнице, благочестивой христианке, христолюбивой рабе божией Александре Алексеевне Селезневой, урожденной Юрьевич, с глубочайшим уважением усерднейше приносит труд свой переложение начальных 23 псалмов пророка Давида в русские стихи надворный советник и кавалер Иван Носович / Носович, И. И. – Санкт-Петербург: [б. и.], 1866. – 40 с.
  5. Носович, И. И. О борьбе истинного благочестия с суеверием и заблуждениями во времена Ветхозаветной Церкви, или Исторический очерк внутренней жизни иудеев, извлеченный из книг Священного Писания надворным советником и кавалером Иваном Носовичем / И. И. Носович. – Санкт-Петербург: Тип. В. Безобразова и К°, 1867. – 104 с.
  6. Носович, И. И. Сборник белорусских пословиц, составленный надворным советником И. И. Носовичем и удостоенный от Императорского Русского географического общества Малой золотой медали / И. И. Носович // Записки Имп. Рус. геогр. об-ва по Отд-нию этногр. – 1867. – Т. 1. – С. 251–482.
  7. Носович, И. И. Белорусские пословицы (доп. к сборнику белорусских пословиц, помещенному в т. 1 «Записок Императорского Русского географического общества по Отделению этнографии») / И. И. Носович // Зап. Имп. Рус. геогр. об-ва по Отд-нию этногр. – 1868 [на вокл.: 1869]. – Т. 2. – С. 363–373. Параўн. Бібліягр. ІІ, а., №2.
  8. Носович, И. И. Белорусские пословицы и загадки / И. И. Носович. – Санкт-Петербург: Тип. Майкова, 1868. – 19 с.
  9. Носович, И. И. Ответное послание российских архипастырей к богословам Сорбонской Парижской академии по вопросу о соединении российской православной церкви с римской католическою / И. И. Носович. – Санкт-Петербург: Тип. духовного журнала «Странник», 1869. – 14 с.
  10. Носович, И. И. Псаломские песни, или Сто пятьдесят псалмов псалтыри Давида, пророка и царя, переложенных в русскую стихотворную речь н. с. и кавалером И. Носовичем / И. И. Носович. – Санкт-Петербург: Печатня В. Головина, 1869. – [2], VIII, 265 с.
  11. Носович, И. И. Словарь белорусского наречия / И. И. Носович – Санкт-Петербург: ОРЯС Имп. АН, 1870. – 756 с. Тое самае: Насовіч, І. І. Слоўнік беларускай мовы / І. І. Насовіч; аўт. уступ. арт. М. Р. Суднік. – Мінск: БелСЭ, 1983. – 756 с. Тое самае: München: Otto Sanger, 1984–1986. In 2 Bänden.
  12. Носович, И. И. Белорусские песни, собранные И. И. Носовичем / И. И. Носович // Зап. Имп. Рус. геогр. о-ва по Отд-нию этногр. – 1873. – Т. 5. – С. 45–280. Тое самае асобным выданнем: Санкт-Петербург: Тип. Майкова, 1874. – 236 с.
  13. Носович, И. И. Сборник белорусских пословиц / И. И. Носович. – Санкт-Петербург: Тип. Имп. АН, 1874. – VI, 232 с. – (Сборник Отделения русского языка и словесности Императорской Академии наук. – Т. 12. – № 2).
  14. Носович, И. И. О значении Всепьянейшего собора, учрежденного Петром Великим / И. И. Носович // Записки Имп. АН. – 1875. – Т. 25. – С. 192–197. Тое самае асобным выданнем: Санкт-Петербург: Тип. Имп. АН, 1875. – 6 с.
  15. Дополнение к белорусскому словарю И. И. Носовича: Слова, извлеченные из составленного им рукописного собрания белорусских песен и сказок. – Санкт-Петербург: Тип. Имп. АН, 1881. – [2], 22 с. – (Сборник Отделения русского языка и словесности Императорской Академии наук. – Т. 21. – № 6).
  16. Носович, И. И. Воспоминания моей жизни: [Записки языковеда и фольклориста] / И. И. Носович; вступ. сл. Н. Гилевича; подгот. к печати Т. М. Судник, Ю. М. Судник, А. Ю. Казакова // Неман. – 1997. – № 2. – С. 175–243; № 3. – С. 179–239; № 4. – С. 194–254. (Частковая публікацыя аднайменнага рукапісу.) Гл. Бібліягр. ІІ, a., №9. 
  17. Носович, И. И. О литовцах / И. Носович // Скарыніч: Літаратурна-навуковы гадавік. Вып. 8–9. – Москва: Советский писатель, 2010. – C. 37–41. (Публікацыя фрагмента рукапіснай працы І. Насовіча «О племенах, до времени Рюрика населявших в древности белорусскую территорию».) Гл. Бібліягр. ІІ, а., №6.
  18. Носович, И. И. Алфавитный указатель старинных белорусских слов… / И. Носович // Скарыніч: Літаратурна-навуковы гадавік. Вып. 10. – Москва: «ПКЦ «Альтекс», 2011. – C. 283–285. (Фрагмент.) Гл. Бібліягр. ІІ, а., №8.

ІІ. Рукапісныя працы Івана Насовіча. Varia

a. Рукапісы Івана Насовіча ў мінскіх, маскоўскіх і санкт-пецярбургскіх архіўных сховішчах

  1. Белорусские песни. Сборник свадебных и бытовых песен, собранных Носовичем И. И. С оглавлением Симони П. К. Крайние даты: [1900-е гг.] // РГАЛИ. – Ф. 461 (Симони П. К.). – Оп. 1. – Ед. хр. 37. – 76 л.
  2. Белорусские пословицы. Дополнение к сборнику, составленному Носовичем И. И. Крайние даты: [1900-е гг.] // РГАЛИ. – Ф. 461 (Симони П. К.). – Оп. 1. – Ед. хр. 38. – 53 л. (106 с.).
  3. Белорусские пословицы. Сборник И. И. Носовича. Пам. и обр., тетр. І, стр. 33−80 // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 8. – Д. 200.
  4. Белорусские сказки. Отрывок (почерк И. И. Носовича) // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 4. – Д. 289. – 11 л.
  5. Дневник И. И. Носовича, присланный в редакцию журнала «Голос минувшего». 1866 – 1867 г. // СПФ АРАН. – Ф. 646 (Документы редакции журнала «Голос минувшего»). – Оп. 1. – Д. 370. – 21 л.
  6. Носович И. И. О племенах, до времени Рюрика населявших в древности белорусскую территорию. Писарск., подпись-автограф // ОР РГБ. – Ф. 369 (Бонч-Бруевич В. Д.). – Карт. 398. – Ед. хр. 28. Паводле: Скарыніч: Літаратурна-навуковы гадавік. Вып. 8–9. – Москва: Советский писатель, 2010. – С. 41.
  7. Носович, И. И. «Иудаида» [18] («Зачем, Иуда, в синагогах…»). Поэма. Мстиславль. Авториз. рукоп. копия. Посвящение Я. К. Гроту. 16 марта 1875 г. – автограф. 16 марта 1875 г. // ОР РНБ. – Ф. 696 (Симони П. К.). – Оп. 1. – Д. 144. – 21 л.
  8. Носович, И. И. Алфавитный указатель старинных белорусских слов, извлеченных из Актов, относящихся к истории Западной России, изданных в 1853 году. 1857 г. 554 л. // НИОР БАН. Шифр 32.2.11. Паводле: Жураўскі, А. І. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т. 1. – Мінск: Навука і тэхніка, 1967. – С. 259.
  9. Носович, И. И. Воспоминания моей жизни. (2 сш., 935 с. + дадатак В. І. Насовіча; захоўваюцца сярод неапісаных матэрыялаў у  АРКР ЦНБ НАНБ.)
  10. Носович, И. И. Извлечение из Алфавитного указателя старинных слов, которые по словопроизведению должны были существовать, хотя в Актах Западной России их не имеется. 30 апреля 1858 года. Мстиславль. 9 л. // НИОР БАН. Шифр 1.3.3.
  11. Носович, И. И. О диалектах белорусского наречия. Автограф. F° // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 3. – Д. 373. – 12 л.
  12. Носович, И. И. Объяснение на критическое цензором рассмотрение статьи об отличительных чертах белорусского наречия. Авториз. рукоп. копия. Конв. с поясн. надписью, карандашом. [1870-e гг.] // ОР РНБ. – Ф. 696 (Симони П. К.). – Оп. 1. – Д. 145. – 7 л.
  13. Носович, И. И. Объяснения к белорусским пословицам и поговоркам. (Материалы для словаря, стр. 103−107.) // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 8. – Д. 174. − 4 л. in 4°.
  14. Носович, И. И. Опыт краткого филологического наблюдения о белорусском наречии. Поступило из архива И. И. Срезневского. В четверку, на 42 лл. // НИОР БАН. Шифр 1.1.1.
  15. Носович, И. И. Предварительные сведения к белорусскому словарю о белорусском наречии. Іn-f° // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 3. – Д. 132. – 14 л. (л. 14 пустой). Параўн. таксама ніжэй (№ 16).
  16. Носович, И. И. Предварительные сведения к белорусскому словарю. О Белорусском наречии. 1863 г. // СПФ АРАН. – Ф. 764 (Бычков А. Ф.). − Оп. 4. – Д. 79.
  17. Носович, И. И. Предисловие к словарю белорусского наречия, составленному И. И. Носовичем. СПб., 1870, 4° − И. И. Носович. История белорусского языка // СПФ АРАН. – Ф. 764 (Бычков А. Ф.). – Оп. 4. – Д. 80.
  18. Носович, И. И. Собрание белорусских слов по алфавиту. 56 л. // НИОР БАН. Шифр 1.1.2.

 b. Страчаныя/згубленыя рукапісы Івана Насовіча

  1. Носович, И. И. О белорусском наречии в Могилевской губернии. Ивана Носовича. Тетрадь в лист, 24 листа. Из бумаг г. Соколова. (Сшытак захоўваўся ў Рукапісным аддзеле Віленскай публічнай бібліятэкі пад № 299 (297).) Паводле: Описание рукописей Виленской публичной библиотеки, церковно-славянских и русских / сост. Ф. Добрянский. – Вильна: Типография А. Г. Сыркина, 1882. – С. 486.
  2. [Носович, И. И.] [Белорусские народные басни, повести и были.] Паводле: Носович, И. И. Воспоминания моей жизни: [Записки языковеда и фольклориста] // Неман. – 1997. – № 4. – С. 238: «…я в конце 1852 г. представил во ІІ отделение Академии собранные мною белорусские народные басни, повести и были, а в 1853 г. – собрание белорусских песен с описанием обстоятельств, при которых они употребляются, и обрядов при таких обстоятельствах» (гл. ніжэй). Параўн.: «Надворный советник И. Носович, старший учитель нижегородской гимназии Лапшин и Захаров представили г. председательствующему[:] первый – белорусские повести и анекдоты…». Паводле: Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. – 1852. – Т. І. – Первая треть. – С. 405. Параўн.: «В 1853 году им [И. И. Носовичем] представлен был академику Изм. Ив. Срезневскому сперва сборник народных белорусских басен, повестей и былей, а затем и другой сборник белорусских песен». Паводле: Шейн, П. В. Иван Иванович Носович: Краткий биографический очерк. – Санкт-Петербург: Тип. Имп. АН, 1900. – С. 9.
  3. [Носович, И. И.] [Собрание белорусских песен с описанием обстоятельств, при которых они употребляются, и обрядов при таких обстоятельствах.] Паводле: Носович, И. И. Воспоминания моей жизни: [Записки языковеда и фольклориста] // Неман. – 1997. – № 4. – С. 238: «…я в конце 1852 г. представил во ІІ отделение Академии собранные мною белорусские народные басни, повести и были, а в 1853 г. – собрание белорусских песен с описанием обстоятельств, при которых они употребляются, и обрядов при таких обстоятельствах». Параўн.: «В 1853 году им [И. И. Носовичем] представлен был академику Изм. Ив. Срезневскому сперва сборник народных белорусских басен, повестей и былей, а затем и другой сборник белорусских песен». Паводле: Шейн, П. В. Иван Иванович Носович: Краткий биографический очерк. – Санкт-Петербург: Тип. Имп. АН, 1900. – С. 9. Параўн. таксама Бібліягр. ІІ, а., №1.
  4. [Носович, И. И.] [Статья «Голос о характере города Мстиславля».] Паводле: Носович, И. И. Воспоминания моей жизни: [Записки языковеда и фольклориста] // Неман. – 1997. – № 4. – С. 246: «…я в 1863 году представил в Могилевский статистический комитет статью «Голос о характере города Мстиславля».
  5. [Theiner, A.] [«Theyneri Vetera monumenta, historiam Poloniae et Lithuaniae illustrantia» («Тейнера. Древние памятники, поясняющие историю Польши и Литвы»)=«Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia...».] (Частковы пераклад на рускую мову.) Паводле: Носович, И. И. Воспоминания моей жизни: [Записки языковеда и фольклориста] // Неман. – 1997. – № 4. – С. 247: «Этот труд свой я представил [академику] Кукину в 1869 году».
  6. [Носович, И. И.] [«Белорусские побасенки».] Паводле: Известия Императорского Русского Географического общества. – 1869. – Т. IV. – С. 135: «Чл.-сотр. И. И. Носович заявил, что он желал бы получить обратно «Белорусские побасенки», представленные им в Отделение [этнографии ИРГО] более двух лет тому назад, и тогда же взятые на рассмотрение чл.-сотр. А. И. Махвич-Мацкевичем, но до сих пор не возвращенные им».
  7. [Носович, И. И.] [Памятники устного творчества простонародной белорусской словесности и в особенности басни, повести, были, рассказы и анекдоты.] Паводле: Носович, И. И. Воспоминания моей жизни: [Записки языковеда и фольклориста] // Неман. – 1997. – № 4. – С. 254: «В апреле 1871 года я представил в Императорское Географическое общество памятники устного творчества простонародной белорусской словесности и в особенности басни, повести, были, рассказы и анекдоты». Параўн.: «Доложено: отношение члена-сотрудника И. И. Носовича, от 29 июля, из г. Мстиславля, за № 66, с препровождением, в дополнение к представленному им в апреле 1871 г. сборнику белорусских басен и сказок, рукописи, под заглавием: «Белорусская сказка „Рак-царевич“», списанной с устного рассказа белорусского простолюдина» (гл. ніжэй). Паводле: Известия Императорского Русского Географического общества. – 1872. – Т. VIII. – № 6. – С. 275.
  8. [Носович, И. И.] [Рукопись под заглавием «Белорусская сказка „Рак-царевич“».] Паводле: Известия Императорского Русского Географического общества. – 1872. – Т. VIII. – № 6. – С. 275–276: «...в дополнение к представленному… в апреле 1871 г. сборнику белорусских басен и сказок...». Параўн. Бібліягр. ІІ, a., №4.
  9. [Носович, И. И.] [Письмо <академику Гроту> от И. И. Носовича с приложением статьи о значении известного при Петре Великом «всешутейшего собора».] Паводле: Зап. Имп. АН. – 1874. – Т. XXV. – Кн. 1. – С. 178. Гл. Бібліягр. ІІ, с., №1 і І, №14.
  10. [Носович, И. И.] [Статья «Пустынский православный монастырь, отстоящий от Мстиславля в семи верстах».] Паводле: Известия Императорского Русского Археологического общества. – 1875. – Т. VIII. – Вып. 3. – С. 253, 263.
  11. [Униатский катехизис и проповедь на белорусском наречии.] (Дастаўлены І. І. Насовічам у ОЭ ИРГО улетку 1875 г.) Паводле: Известия Императорского Русского Географического общества. – 1876. – Т. ХІІ. – Вып. 1. – С. 5. Параўн.: Поучение (Kazanie) на 2-ю неделю по Воскресении Христовом; Катехизм. Офяроване С. // Носович, И. И. «Опыт краткого филологического наблюдения о белорусском наречии»: Приложение…, №№ 1–2 (лацінка і кірыліца) // НИОР БАН. – Шифр 1.1.1. – Л. 21об.–31об.
  12. [Носович, И. И.] [Заметка о происхождении белорусской пословицы «поп свое, а черт свое».] Паводле: Известия Императорского Русского Географического общества. – 1876. – Т. ХІІ. – Вып. 3. – С. 223.
  13. [Насовіч, І.] [Два сшыткі – рукапісы Івана Насовіча.] (У канцы аднаго з сшыткаў – тэкст Насовічавай эпіграмы «Явка Белорусского Словаря по выходе из печати к своему в Мстиславле Автору».) Паводле: Наш Край. – 1928. – № 6–7 (33–34). – С. 78: «...у Мсьціслаўлі ў каморніка Драздова захаваліся два сшыткі – рукапісы Івана Насовіча». Параўн.: «У 1920-я гг . некаторыя рукапісы Насовіча захоўваліся ў літаратурнай секцыі Інбелкульта». Паводле: Іванова, В. С. Асабістыя архівы Беларусі канца XVIII – пач. XXI ст. – Мінск: Зміцер Колас, 2014. – С. 286.

c. Эпісталярная спадчына: Лісты ад Івана Насовіча

  1. Носович, И. И. Письма (12) Я. К. Гроту. Мстиславль. 1871–1876 гг. // ОР РНБ. – Ф. 696 (Симони П. К.). – Оп. 1. – Д. 164. – 15 л.
  2. Носович, И. И. Письма (26) А. Ф. Бычкову. 1866 г. (По вопросам переработки и издания «Словаря белорусского языка».) // ОР РНБ. – Ф. 120 (Бычковы А. Ф., И. А.). – Оп. 1. – Д. 1012.
  3. Носович, И. И. Письма (4) к Гроту Я. К. Мстиславль. 1868, 1871, 1875 г. // СПФ АРАН. – Ф. 137 (Грот Я. К.). – Оп. 3. – Д. 688.
  4. Носович, И. И. Письмо (1865 г., 13 окт.) к Срезневскому И. И. на 2 лл. іn-f°; на втором листе письма на обороте заметка рукою адресата // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 3. – Д. 229.
  5. Носович, И. И. Письмо к К. С. Веселовскому. 21 янв. 1867 г. // ОР РНБ. – Ф 124 (Ваксель П. Л., Юргенсон Э. П. Собрание). – Оп. 1. – Д. 3108. – 1 л.
  6. Носович, И. И. Письмо к Ламанскому В. И. 6 июня 1867 г. // СПФ АРАН. – Ф. 35 (Ламанский В. И.). – Оп. 1. – Д. 1039. – 1 л.
  7. Носович, И. И., этнограф, лексикограф. Письма (5) к Срезневскому И. И. Из Петербурга. 2 сент. 1859 − 13 янв. 1866 г. // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 5. – Д. 447. – 8 л.
  8. Носович, И. И., этнограф, лексикограф. Письмо к Срезневскому И. И. Из Петербурга. 3 мая 1865 г. // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 5. – Д. 6. – 1 л.
  9. Носович, И. И., этнограф. Письма (5) к Бычкову А. Ф. 1866, 1870 г. // СПФ АРАН. – Ф. 764 (Бычков А. Ф.). – Оп. 2. – Д. 528. – 6 л.

d. Varia: Рукапісы іншых асоб. Матэрыялы да біяграфіі. Іншае

  1. Востоков, А. Х., акад. Официальное письмо в Петербургский цензурный комитет с просьбой о рассмотрении рукописи белорусского словаря И. И. Носовича, представленного в Отделение русского языка и словесности Академии наук на соискание Демидовской премии. Петербург. Отпуск. 19 дек. 1863 г. //  ОР РНБ. – Ф. 696 (Симони П. К.). – Оп. 1. – Д. 156. – 1 л.
  2. Головацкий, Я. Ф. Письма (12) А. Ф. Бычкову. Отзыв о «Белорусском словаре» // ОР РНБ. – Ф. 120 (Бычковы А. Ф., И. А.). – Оп. 1. – Д. 558.
  3. Дубровский, П. Мнение о статье г. Носовича «О диалектах Белорусского наречия». Автограф. F° // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 3. – Д. 374. – 2 л.
  4. Материалы П. В. Шейна о И. И. Носовиче. Поступило в б-ку в 1901 г. от  А. Н. Пыпина // НИОР БАН. Шифр 26.5.107.
  5. Никитенко, А. В. Отзыв о статье И. И. Носовича «Предварительные исследования к белорусскому словарю о белорусском наречии». (С прил. препров. бумаги И. И. Срезневскому.) F°. ХІХ в. 1862−1863 гг. // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 3. – Д. 1132. – 4 л.
  6. Носович, В. И. (сын). 11 писем + 1 откр. Слуцк, Вильна. 1880−1900 гг. // СПФ АРАН. – Ф. 104 (Шейн П. В.). – Оп. 2. – Д. 150. – Л. 1−25.
  7. Носович, В. И. (сын). «О буквах». Скоропись. Русск. Без заглавия. F°. ХІХ в. // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 3. – Д. 1356. – 2 л.
  8. Носович, В. И. (сын). Студенческая работа о сербской народной поэзии. Скоропись. Русск. F°. ХІХ в. // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 3. – Д. 1339. – 4 л.
  9. Носович, И. И. «Словарь белорусского наречия» in-f°. Здесь же: 1) Письмо Носовича, И. (1865 г., 13 окт.) на 2 лл. in-f°; на втором листе письма на обороте заметка рукою Срезневского И. И. (гл. Бібліягр. ІІ, с., №4); 2) Отрывки бумаги (5 шт.) с заметками рукою Срезневского И. И.; 3) Корректура «Словаря белорусского наречия», 4 экз., с пометами рукою Срезневского И. И. // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 3. – Д. 229. – 37 л.
  10. Отзыв Будиловича А. С. о работе Носовича И. И. «Об отличительной черте белорусского наречия». 25.01.1876 // СПФ АРАН. – Ф. 1 (Протоколы Конференции АН (подписные)). – Оп. 1. – Д. 162.
  11. Очерк жизни и творчества И. И. Носовича. Копия рукописная. 2 экз. [1860-е гг.] // РГАЛИ. – Ф. 436 (Срезневские: И. И., В. И., О. И.) – Оп. 1 (Материалы Срезневского И. И./7. Биографии и некрологи). – Д. 898з. – 4 л.
  12. Шейн, П. В. Дневник 1859 г. Выписки из сочинений, замечания о белорусском словаре Носовича, дополнения к словарю Даля, запись новых книг и т. п. В переплете // СПФ АРАН. – Ф. 104 (Шейн П. В.). − Оп. 1. – Д. 758. − Л. 1−85.
  13. Шейн, П. В. Заметки о И. И. Носовиче // СПФ АРАН. – Ф. 104 (Шейн П. В.). – Оп. 1. – Д. 869. – Л. 1−10.
  14. Шпилевский, П. М. «Белорусские пословицы и поговорки. Сборник И. Носовича», печатн. экз., с поправками и заметками Шпилевского // СПФ АРАН. – Ф. 216 (Срезневский И. И.). – Оп. 3. – Д. 255. – 37 л.

ІІІ. Пра Івана Насовіча і пра ягоную спадчыну

  1. 220 гадоў з дня нараджэння Івана Насовіча // Наша слова. – 2008. – 8 кастр.
  2. A. A. K. [=A. A. Kryński=Kryński, A. A.] Białoruski język / [A. A. Kryński] // Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana. – T. VII. – Warszawa: Nakład i druk S. Sikorskiego, 1892. – S. 660.
  3. A. J. [A. Jelski=Jelski, A.] Białoruska literatura i bibliografia / [A. Jelski] // Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana. T. VII. – Warszawa: Nakład i druk S. Sikorskiego, 1892. – S. 653, 654, 655. Тое самае (у перакладзе на беларускую мову): Ельскі, А. Беларуская літаратура і бібліяграфія // Ельскі А. Выбранае / уклад. Н. Мазоўка, У. Казберука; прадм. У. Казберука, К. Цвіркі; камент. Н. Мазоўка, У. Казберука, Г. Кісялёва. – Мінск: Беларускі кнігазбор, 2004. – С. 345, 346, 347, 350.
  4. Jelski, A. O gwarze białoruskiej / A. Jelski // Kraj: Tygodnik polityczno-społeczny. – 1885. – № 6. – S. 24–25. Тое самае (у перакладзе на беларускую мову): Ельскі, А. Пра беларускую гаворку // Ельскі А. Выбранае / уклад. Н. Мазоўка, У. Казберука; прадм. У. Казберука, К. Цвіркі; камент. Н. Мазоўка, У. Казберука, Г. Кісялёва. – Мінск: Беларускі кнігазбор, 2004. – С. 316, 317, 318, 319.
  5. Jelski, A. Słówko o materyałach służących do badań gwary, etnografii i literatury białoruskiej / A. Jelski // Chwila: Dziennik polityczny, literacki i społeczny. – 1886. – № 21, 22, 23.
  6. Nosowicz Jan syn Jana // Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana. Serya II. – T. III. – Warszawa: Drukarnia Gazety Handlowej, 1904. – S. 245.
  7. Абабурка, М. В. Багатая душа народа...: [Да 100-годдзя з дня смерці беларускага лексіколага, этнографа і фалькларыста І. І. Насовіча] / М. В. Абабурка // Магілёўская праўда. – 1977. – 23 ліп.
  8. Абабурка, М. В. Беларускі Даль: [Да 200-годдзя з дня нараджэння I. I. Насовіча] / М. В. Абабурка // Іскра (Чавусы). – 1988. – 24 верас. Тое самае: Магілёўская праўда. – 1988. – 30 верас.
  9. Андрэева, Е. Г. У іпастасях педагога, мовазнаўца-лексікографа, фалькларыста і этнографа / Е. Г. Андрэева, Л. М. Лыч // Адукацыя і выхаванне. – 2004. – № 4. – С. 71–74.
  10. Антропаў, М. П. Славуты фалькларыст і лексікограф: [Да 200-годдзя з дня нараджэння І. І. Насовіча] / М. П. Антропаў, В. Д. Ліцвінка // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4. – 1988. – № 3. – С. 6–9.
  11. Бадзевіч, З. І. Назвы абрадавага адзення ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча / З. І. Бадзевіч, В. П. Трайкоўская // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 29–30.
  12. Байкоў, М. Слоўнікавая праца ў беларускай мове / М. Байкоў // Адраджэньне: Літаратурна-навуковы весьнік Інстытуту Беларускае Культуры. Выходзіць чатыры разы на год. Сшытак першы / рэд. Я. Лёсік. – Менск: Беларускае коопэрацыйна-выдавецкае таварыства «Адраджэньне», 1922. – C. 237–239, 240, 241, 242–243, 245, 249, 250, 252, 253, 254. Тое самае: ARCHE Пачатак. – № 11 (98) – 2010. – С. 110–112, 113, 114, 115, 117, 121, 122, 123, 125, 126.
  13. Бандарчык, В. К. Гісторыя беларускай этнаграфіі ХІХ ст. / В. К. Бандарчык; Інст. мастацтвазн., этнагр. і фалькл.; Мін. культ. БССР. – Мінск: Навука і тэхніка, 1964. – С. 20, 21, 63, 83, 84, 109–116, 172, 174, 208, 242, 244.
  14. Бандарчык, В. К. З клопатам аб роднай мове: [Да 200-годдзя з дня нараджэння І. Насовіча] / В. К. Бандарчык // Беларуская мова і літаратура ў школе. – 1988. – № 10. – С. 72–74.
  15. Бандарчык, В. К. Насовіч Іван Іванавіч [1788 – 1877] / В. К. Бандарчык // Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / БелСЭ; рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: БелСЭ, 1989. – С. 363–364.
  16. Бандарчык, В. К. Этнограф, фалькларыст, мовазнаўца: [Да 175-годдзя з дня нараджэння І. І. Насовіча] / В. К. Бандарчык, Э. Р. Сабаленка // Літаратура і мастацтва. – 1963. – 30 жн.
  17. Бандарчык, В. К. Развіццё беларускай фалькларыстыкі / В. К. Бандарчык // Беларуская вуснапаэтычная творчасць / пад агульн. рэд. М. Р. Ларчанкі. – Мінск: Вышэйшая школа, 1966. – С. 39.
  18. Бегуновіч, А. Гонар зямлі Мсціслаўскай / А. Бегуновіч // Святло Кастрычніка (Мсціслаў). – 1988.– 4 кастр.
  19. Белазаровіч, В. А. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі / В. А. Белазаровіч. – Гродна: ГрДУ, 2006. – С. 164–165.
  20. Белакурская, Ж. Я. Этнастэрэатыпы ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча / Ж. Я. Белакурская // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 30–32.
  21. Беларускае мовазнаўства: Бібліяграфічны паказальнік (1966 – 1975) / [Склад. А. Д. Васілеўская, Я. М. Рамановіч]. – Мінск: Навука і тэхніка, 1980. – С. 33, 273 (№№ (206), 2998)).
  22. Беларускае мовазнаўства: Бібліяграфічны паказальнік: 1976 – 1985 / склад. А. Д. Васілеўская, Я. М. Рамановіч. – Мінск: ЦНБ АН Беларусі, 1993. – С. 62–63, 198 (№№ (465–471), 1614)).
  23. Беларускае мовазнаўства: Бібліяграфічны паказальнік (1986 – 1991) / НАН Беларусі; аўтары уступ. тэксту Ф. Д. Клімчук, В. П. Русак; склад.: А. У. Каратышэўская, А. У. Траццякова. – Мінск: Беларуская навука, 2005. – С. 95–96, 156 ( №№ 743, 744, 745, 746, 747, 748, 749, 750, 751, 752, 753, 754, 755, 756, 757, 758, 759, 1246).
  24. Беларускае мовазнаўства: Бібліяграфічны ўказальнік (1825 – 1965 гг.) / склад. А. Д. Васілеўская, Я. М. Рамановіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1967. – С. 59–60, 109, 114–115, 116, 131, 193, 207, 208, 209, 316, 329 (№№ (273–277), (734), 791, (792), (805), 929, 1451, (1573), (1587–1591), (1601), (2629), (2775)).
  25. Беларускі Даль / падрыхтаваў П. М. Сырадоеў // Памяць: Чавускі р-н: Гіст.-дак. хроніка гарадоў і раёнаў Беларусі / рэдкал.: А. Н. Вінкевіч [і інш.]. – Мінск: Ураджай, 2001. – С. 71.
  26. Беларускія слоўнікі й энцыкляпэдыі: Бібліяграфія / склад. В. Кіпель, З. Саўка. – Нью-Ёрк–Менск: БІНіМ, [2002]. – С. 217, 218, 453–455 (№№ 1117–1120.3.2, 71–75) [19].
  27. Беларусы: [У 13 т.] Т. 3: Гісторыя этналагічнага вывучэння / В. К. Бандарчык [і інш.]. – Мінск: Беларуская навука, 1999. – С. 85–89.
  28. Белка, Л. Р. Лексіка афіцыйна-дзелавой сферы ў слоўніку І. Насовіча / Л. Р. Белка // Традыцыі матэрыяльнай і духоўнай культуры Усходняга Палесся: Праблемы вывучэння і захавання ў постчарнобыльскі час: Зборнік навуковых артыкулаў. Вып. 2 / Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт ім. Ф. Скарыны, Навукова-даследчы інстытут гісторыі і культуры ўсходнеславянскіх народаў пры ГДУ ім. Ф. Скарыны. – Гомель: ГДУ ім. Ф. Скарыны, 2009. – С. 117–119.
  29. Бессонов, П. Белорусские песни с подробными объяснениями их творчества и языка, с очерками народного обряда, обычая и всего быта. Ч. 1. Вып. 1 / П. Бессонов – Москва: Тип. Бахметева, 1871. – С. LVI–LVIII.
  30. Борисенко, В. В. Носович, Иван Иванович / В. В. Борисенко // Краткая литературная энциклопедия: В 9 т. Т. 5: Мурари – Припев / гл. ред. А. А. Сурков. – Москва: Сов. энцикл., 1968. – С. 346.
  31. Борисенко, Н. С. И. И. Носович – создатель первого «Слоўніка беларускай мовы» // Борисенко Н. С. Земля Могилевская = The Mogilev Land / Н. С. Борисенко. – Могилев: Могил. обл. укрупн. тип. им. Спиридона Соболя, 2012. – С. 140–141.
  32. Борисенко, Н. С. На Российском порубежье: [Иван Иванович Носович] // Борисенко Н. С. Могилевщина – мой любимый Приднепровский край: Сборник экскурсий. Ч. І–ІІ / Н. С. Борисенко. – Могилев: Могилев. обл. укрупн. тип. им. Спиридона Соболя, 2007. – С. 217–219.
  33. Булахаў, М. Г. Лексікаграфія / М. Г. Булахаў // Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы: Фанетыка. Арфаграфія. Лексікалогія. Падруч. для студ. філал. фак. ун-таў і пед. ін-таў / М. В. Бірыла, М. Г. Булахаў, П. П. Шуба, АН БССР, Ін-т мовазн. імя Я. Коласа; рэдкал.: К. К. Атраховіч (Крапіва) [і інш.]. – Мінск: Дзярж. вучэб.-пед. выд-ва БССР, 1961. – С. 196–197.
  34. Булахов, М. Г. Носович И. И. (1788 – 1877) // Булахов М. Г. Восточнославянские языковеды: Биобиблиографический словарь: В 3-х т. Т. 1 / М. Г. Булахаў. – Минск: Изд-во БГУ им. В. И. Ленина, 1976. – С. 173–176.
  35. Галай, В. М. Слоўнік І. І. Насовіча як крыніца адлюстравання запазычанняў у беларускай мове / В. М. Галай // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 32–33.
  36. Гапоненка, І. А. Запазычанні ў «Слоўніку беларускай мовы» І. Насовіча, 1870 // Гапоненка І. А. Лексіка беларускай літаратурнай мовы ХІХ – пачатку ХХ ст.: Асаблівасці станаўлення і развіцця / І. А. Гапоненка. – Мінск: БДУ, 2012. – С. 60–64.
  37. Гапоненка, І. А. Запазычанні ў беларускай мове ХІХ ст. (на матэрыяле Слоўніка беларускай мовы І. Насовіча, 1870) / І. А. Гапоненка // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. рэд. М. Р. Прыгодзіча. – Мінск: БДУ, 2013. – С.37–42.
  38. Гарэцкі, М. Гісторыя беларускае літаратуры / М. Гарэцкі. – Вільня: Кошт У. Знамяроўскага і Э. Будзькі; Друкарня кооп. таварыства «Друк», 1920. – С. 100. Тое самае: Выд. 2-е (папраўленае). – Вільня: Выданне «Віленскага выдавецтва» Б. Клецкіна, 1921. – С. 100.
  39. Гарэцкі, М. Гісторыя беларускае літаратуры / М. Гарэцкі. – Выд. 3-е, пераробл. і дап. – Масква–Ленінград: Дзяржвыд, 1924. – С. 218.
  40. Гарэцкі, М. Развіццё этнаграфіі Беларусі і даследчай працы па беларусазнаўству (70–90 гады і далей) // Гарэцкі М. Гісторыя беларускае літаратуры / М. Гарэцкі. – 4-е выд., пераробленае. – Менск: ДВБ, 1926. – С. 145.
  41. Гасянкоў, У. Л. Асвета на Мсціслаўшчыне ў XVIII – пачатку ХХ ст. / У. Л. Гасянкоў // Памяць: Мсціслаўскі р-н: Гіст.-дакум. хронікі гарадоў і р-наў Беларусі / укл. У. Л. Гасянкоў; рэдкал.: У. Л. Гасянкоў [і інш.]. – Мінск: Полымя, 1999. – С. 70–72.
  42. Гасянкоў, У. Л. Насовіч Іван Іванавіч / У. Л. Гасянкоў // Памяць: Мсціслаўскі р-н: Гіст.-дакум. хронікі гарадоў і р-наў Беларусі / укл. У. Л. Гасянкоў; рэдкал.: У. Л. Гасянкоў [і інш.]. – Мінск: Полымя, 1999. – С. 80–81.
  43. Гедзімін, Л. А. Іван Насовіч – чалавек-загадка / Л. А. Гедзімін // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 3–15.
  44. Герасімчык, В. У. Як «Слоўнік крывіцкай мовы» стаў «Слоўнікам беларускай гаворкі» / В. У. Герасімчык // Новы час. – 2019. –  25 студз.
  45. Гілевіч, Н. С. З клопатам пра песні народа: Кароткі нарыс гісторыі збірання і даследавання беларускіх народных песень / Н. С. Гілевіч. – Мінск: Выд-ва БДУ, 1970. – С. 44–46.
  46. Губкіна, А. В. Роля «Слоўніка беларускай мовы» І. І. Насовіча ў распрацоўцы лексічнай сістэмы беларускай мовы 20-х гадоў ХХ ст. / А. В. Губкіна // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 34–35.
  47. Гуліцкі, М. Ф. Лексікаграфічная праца І. Насовіча // Гуліцкі М. Ф. Нарысы гісторыі беларускай лексікаграфіі (ХІХ – пач. ХХ ст.) / М. Ф. Гуліцкі. – Мінск: Выш. шк., 1978. – С. 50–83.
  48. Далідовіч, Г. В. Аўтар слоўніка: [Пра бел. мовазнаўца-лексікографа, фалькларыста і этнографа І. І. Насовіча] / Г. В. Далідовіч // Краязнаўчая газета. – 2003. – № 12 (кастр.).
  49. Далідовіч, Г. В. Руплівец мовы беларускай: [Пра бел. мовазнаўца-лексікографа, фалькларыста і этнографа І. І. Насовіча] / Г. В. Далідовіч // Звязда. – 2003. – 8 кастр.
  50. Даты беларускага календара (кастрычнік 2008 г.) / склад.: Т. Я. Мамедава, Н. А. Шашэнька // Новыя кнігі: Па старонках беларускага друку: Штомесячны бібліяграфічны бюлетэнь / Нацыянальная бібліятэка Беларусі / Даты беларускага календаря. – 2008. – № 6. – С. 2–4.
  51. Дзейнасць беларускіх вучоных-этнографаў і асвета // Асвета і педагагічная думка ў Беларусі: Са стараж. часоў да 1917 г. / М. М. Абраменка [і інш.].; рэдкал.: М. А. Лазарук (адк. сакр.) [і інш.]. – Мінск: Народная асвета, 1985. – С. 332–333.
  52. Жураўскі, А. І. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т. 1 / А. І. Жураўскі; рэд. М. Р. Суднік. – Мінск: Навука і тэхніка, 1967. – С. 259.
  53. Жураўскі, А. І. Навуковы подзвіг / А. І. Жураўскі, І. І. Крамко // Літаратура і мастацтва. – 1962. – 12 кастр.
  54. Жураўскі, А. І. Першы слоўнік старажытнай беларускай мовы / А. І. Жураўскі, І. І. Крамко // Весці АН БССР. Серыя грамадскіх навук. – 1963. – № 4. – С. 100–110.
  55. Запрудскі, С. М. «Сербскі слоўнік» Вука Караджыча і «Слоўнік беларускай мовы» Івана Насовіча: Падабенствы і адрозненні / С. М. Запрудскі // Зборник Матице cрпске за славистику 93. –  Нови Сад: Матица српска, 2018. – С.127–144. Тое самае (скарочана): Беларускае слова: Тэрмін і вобраз: Зборнік артыкулаў па матэрыялах навуковых чытанняў, прысвечаных памяці прафесара В. П. Краснея, г. Мінск, 27 снежня 2017 г. / БДУ, Філалагічны фак., Каф. гісторыі беларускай мовы; рэдкал.: М. І. Свістунова (адк. рэд.) [і інш.]; пад агул. рэд. М. Р. Прыгодзіча. – Мінск: БДУ, 2018. – С.90–100.
  56. Запрудскі, С. М. Некаторыя аспекты вывучэння лінгвістычнай спадчыны Івана Насовіча / С. М. Запрудскі // Роднае слова. – 2018. – № 8. – С. 29–31.
  57. Здановіч, А. А. «Зборнік беларускіх прыказак» І. І. Насовіча ў гісторыі айчыннай фразеалогі / А. А. Здановіч // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 36–38.
  58. Зубовіч, Я. А. Славутыя землякі а ці людзі, лёс якіх датычыўся Чавусаў // Зубовіч Я. А.  Чавусы – горад Святога Марціна: Нарысы па гісторыі ад заснавання да 1917 г. = Chavusy – the city of Saint Martin: The essay about history from the foundation till 1917 y. / Я. А. Зубовіч. – Магілёў: Магіл. абл. узбуйн. тып., 2008. – С. 157–159.
  59. І. І. Насовіч // Географы і геолагі – ураджэнцы Магілёўскай вобласці: Біябібліягр. паказ. / Магіл. абл. б-ка імя У. І. Леніна, Магіл. аддз. Бел. геагр. т-ва, Магіл. дзярж. пед. ін-т; склад.: Л. Я. Гурковіч [і інш]. – Магілёў: Магіл. абл. б-ка імя У. І. Леніна, 1995. – С. 26–29.
  60. Іванова, В. С. Асабістыя архівы Беларусі канца XVIII – пач. XXI ст. / В. С. Іванова; навук. рэд. М. Ф. Шумейка. – Мінск: Зміцер Колас, 2014. – С. 286–287 [20].
  61. Іваноў, А. А. Вобраз мінулага ў творчасці Івана Насовіча / А. А. Іваноў // Романовские чтения – VIII: Сборник статей Международной научной конференции, 24 ноября 2011 года, г. Могилев / [редкол.: Я. Г. Риер (председатель) и др.]. – Могилев: МГУ им. А. А. Кулешова, 2012. – С. 91–92.
  62. Ігнатоўскі, У. Кароткі нарыс нацыянальна-культурнага адраджэння Беларусі: Лекцыі, чытаныя для студэнтаў Менскага педагагічнага інстутуту ў г. Раслаўлі ў 1917 – 1918 року: Іван Насовіч / У. Ігнатоўскі // Вольны сцяг. – 1921. – № 2. – С. 20–21.
  63. Кавалёва, Н. Эпоха, якая нараджала тытанаў / Н. Кавалева // Юльян Урсын Нямцэвіч: Асоба ў кантэксце часу: Да 250-годдзя з дня нараджэння: Міжнародная навукова-практычная канферэнцыя, Брэст, 30–31 мая 2008 года / склад.: С. У. Басаў, А. М. Мяснянкіна. – Брэст: ААТ «Брэсцкая друкарня», 2008. – С. 159–160.
  64. Казачонак, Е. З гісторыі беларускай філалогіі / Е. Казачонак, Л. Рубцова // Звязда. – 1958. – 24 ліп.
  65. Камароўскі, Я. М. Вяха ў гісторыі мовазнаўства: [Да 100-годдзя з дня выхаду ў свет «Слоўніка» І. І. Насовіча] / Я. М. Камароўскі, І. В. Шадурскі // Літаратура і мастацтва. – 1971. – 22 студз.
  66. Камароўскі, Я. М. З верай у шчаслівую долю / Я. М. Камароўскі, М. Р. Прыгодзіч // Чырвоная змена. – 1989. – 19 снеж.
  67. Камароўскі, Я. М. І. І. Насовіч і яго слоўнік / Я. М. Камароўскі // Беларусь. – 1957. – № 7. – С. 28.
  68. Караткевіч (Савіцкая), І. І. Гістарычная лексікаграфія: Пераемнасць навуковых традыцый / І. І. Караткевіч (Савіцкая) // Гістарычнае мовазнаўства ў кантэксце міждысцыплінарных даследаванняў: Зборнік артыкулаў Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 25–26 кастрычніка 2017 г.) / уклад.: І. У. Будзько [і інш.]. – Мінск: Права і эканоміка, 2017. – С. 107–108.
  69. Караткевіч (Савіцкая), І. І. Крыніцазнаўчы аналіз «Слоўніка беларускай мовы» І. Насовіча і «Слоўніка ўкраінскай мовы» Б. Грынчэнкі / І. І. Караткевіч (Савіцкая) // Мова – Літаратура – Культура: Матэрыялы VIII Міжнар. навук. канф., Мінск, 15–16 вер. 2016 г.: У 2 ч. Ч.1 / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. – Мінск: РІВШ, 2016. –  С. 172–175.
  70. Караткевіч (Савіцкая), І. І. Слоўнік беларускай мовы Івана Насовіча: Этналінгвістычны каментар / І. І. Караткевіч (Савіцкая) // Acta Albaruthenica. – 2020. – T. 20. – C. 199–208.
  71. Караткевіч (Савіцкая), І. І. Фальклорная аснова слоўнікаў У. I. Даля і І. І. Насовіча / І. І. Караткевіч (Савіцкая) // Куляшоўскiя чытаннi: Матэрыялы Мiжнароднай навукова-практычнай канференцыi, Магiлёў, 20–21 красавiка 2017 г. / пад рэд. В. М. Шаршневай. – Магiлёў: МДУ iмя А. А. Куляшова, 2017. – C. 243–245.
  72. Карский, Е. Ф. Белоруссы. Т. 1: Введение в изучение языка и народной словесности / Е. Ф. Карский. – Варшава: Тип. Варш. учеб. окр., 1903. – С. 126–128, 130, 135, 150, 172, 184, 217, 225, 251–255, 256, 279, 281, 303, 318, 334, 448, 452. Тое самае: // «Виленский временник»: Издание Виленского генерал-губернаторского управления. – Вильна: Тип. А. Г. Сыркина, 1904.
  73. Карский, Е. Ф. Что предстоит сделать по белорусскому языку и литературе? / Е. Ф. Карский // Вестник Народного Комиссариата просвещения ССРБ. – 1921. – № 1. – С. 25–28. Тое самае: ARCHE Пачатак. – № 11 (98). – 2010. – С. 106–108.
  74. Клімаў, С. Каб не парвалася жывая ніць: [Дзейнасць этнографа І. І. Насовіча (1788 – 1877)] / С. Клімаў // Во славу Родины. – 1992. – 22 сент.
  75. Козыре, Л. И. «Словарь белорусского наречия» И. И. Носовича как источник историко-этимологических и этнолингвистических сведений для фразеологии / Л. И. Козыре // Единство восточнославянских народов: Прошлое, настоящее, перспективы: Матер. науч. конф. / редкол.: М. Е. Абраменко (отв. ред.) [и др.]. – Гомель: Общество Кирилла Туровского, 1995. – С. 101–103.
  76. Котляревский, А. А. Об изучении древней русской письменности / А. А. Котляревский // Филологические записки. – Воронеж, 1880. – Вып. 4–5. – С. 183.
  77. Коялович, М. О. Отзыв действит. чл. М. О. Кояловича о Сборнике белорусских пословиц и поговорок г. Носовича / М. О. Коялович // Отчет Имп. Русского Географического Общества за 1864 г. – Санкт-Петербург, 1865. – Приложение. – С. 75.
  78. Крамко, І. І., Юрэвіч, А. К., Яновіч, А. І. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т. 2 / І. І. Крамко, А. К. Юрэвіч, А. І. Яновіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1968. – С. 18.
  79. Крывіцкі, А. А. Беларускія слоўнікі П. М. Шпілеўскага і І. І. Насовіча // Дыялекталогія беларускай мовы: Дапам. для філал. спецыяльнасцей ВНУ / А. А. Крывіцкі. – Мінск: Выш. шк., 2003. – С. 68–75.
  80. Кулеш, Г. І. Лексіка афіцыйна-справаводчага ўжытку ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча / Г. І. Кулеш // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 38–41.
  81. Курцова, В. М. Слоўнік І. І. Насовіча як базавая крыніца па вывучэнні дынамікі развіцця беларускага рэгіянальнага маўлення / В. М. Курцова // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 42–48.
  82. Лепешаў, І. Я. Класічная праца айчыннай філалогіі [«Сборник белорусских пословиц, составленный И. И. Носовичем». СПб., 1874] / І. Я. Лепешаў // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. – 1974. – № 3. – С. 52–54.
  83. Лепешаў, І. Я. Насовіч – славуты лексікограф і фалькларыст / І. Я. Лепешаў // Наша слова. – 2013. – 2 кастр.
  84. Лепешаў, І. Я. Славуты лексікограф і фалькларыст // Лепешаў І. Я. Пошукі і роздум: Зборнік артыкулаў / І. Я. Лепешаў. – Гродна: ЮрСаПрынт, 2014. – С. 3–10.
  85. Лепешаў, І. Я. Фразеалагізмы ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча / І. Я. Лепешаў, Г. Б. Хіхол // Весці АН БССР. Серыя грамадскіх навук. – 1989. – № 2. – С. 99–105.
  86. Лёсік, Я. 1921–1930: Збор твораў / Я. Лёсік; уклад., прадм і камент. А. Жынкіна. – Мінск: Нац. арх. РБ; Выд. Логвінаў, 2003. – С. 33, 182, 245, 274–280, 282, 317, 325, 330, 335, 336, 362, 374.
  87. Макарэвіч, М. М. Лексіка рыбалоўнага промыслу ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча / М. М. Макарэвіч // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 48–54.
  88. Маляўка, М. А. Збіральнік моўных скарбаў / М. А. Маляўка // Нам засталася спадчына: Нарысы, вершы / склад. М. Маляўка. – Мінск: Літаратура і Мастацтва, 2011. – С. 76–77.
  89. Маляўка, М. А. Збіральнік скарбаў мовы / М. А. Маляўка // Вясёлка. – 1988. – № 9. – С. 4–5.
  90. Манько, У. У. «Слоўнік беларускай мовы» І. І. Насовіча (1870 г.) у кантэксце станаўлення беларускай лексікаграфіі / У. У. Манько // Сучасныя праблемы беларускай філалогіі і культуры: Матэр. навук.-практ. канф., прысвеч. 10-годдзю фак-та бел. філалогіі і культуры, Мінск, 16.05.2001 / рэдкал.: А. І. Лугоўскі (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: БДПУ, 2002. – С. 29–31.
  91. Мароз, У. В. Іван Насовіч // Мароз У. В. За брамай забытых мелодый: Эсэ, вершы, мініяцюры: [Для ст. шк. узросту] / У. В. Мароз. – Мінск: Мастацкая літаратура, 2004. – С. 98–105.
  92. Марціновіч, А. А. Лета пасярод восені. Іван Насовіч // Марціновіч А. А. У часе прасветленыя твары: Гістарычныя эсэ, нарысы / А. А. Марціновіч. – Мінск: Полымя, 1999. – С. 219–241.
  93. Матар’ялы да беларускае бібліографіі. Том. IV: Этнографія / [уклад. А. Шлюбскі]. – Менск: Выданьне Інстытуту Беларускае культуры, 1927. – С. 17, 49, 67, 75 (№№ 376–383, 1155, 1156, 1594–1598, 1614, 1796–1799).
  94. Мініна, В. Збіральнік жывога слова / В. Мініна // Іскра (Чавусы) – 1994. – 29 чэрв.
  95. Міхайлаў, П. А. Іван Насовіч  / П. А. Міхайлаў // Дзятко Д. В., Міхайлаў П. А. Мовазнаўцы: Нарысы па гісторыі беларускай лінгвістыкі. – Мінск: А. М. Янушкевіч, 2017. – С. 114–122.
  96. Міхайлаў, П. А. Навуковы подзвіг: [Да 200-годдзя з дня нарадж. І. І. Насовіча] / П. А. Міхайлаў // Беларуская лінгвістыка. – 1988. – Вып. 34. – С. 59–64.
  97. Муравіцкая, А. М. «Слоўнік беларускай мовы» І. І. Насовіча і фальклор / А. М. Муравіцкая // Фальклор і сучасная культура: Матэрыялы ІІІ Міжнар. навук.-практ. канф., 21–22 крас. 2011 г., Мінск: У 2 ч. Ч. 1 / рэдкал.: І. С. Роўда [і інш.]. – Мінск: Выд. цэнтр БДУ, 2011. – С. 189–190.
  98. Мыслівец, І. Даследчык духу вольнага саслоўя / І. Мыслівец // Краязнаўчая газета. – 2013. – № 37 (кастр.).
  99. Мягчыла, І. С. Назвы бандарскіх вырабаў у «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча / І. С. Мягчыла // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 54–57.
  100. Н. С-в [=Н. Сумцов=Сумцов, Н.] Носович, Иван Иванович / [Н. Сумцов] // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 т. Том 21: Нибелунги – Нэффцер. – Санкт-Петербург: Типо-Литография И. А. Ефрона. – С. 382.
  101. Насовіч Іван Іванавіч / паводле І. П. Хаўратовіча // Беларуская мова (прафесійная лексіка): Вучэб.-метад. дап. для студэнтаў БНТУ: У 4 ч. Ч. 1 / пад рэд. Л. А. Гіруцкай. – Мінск: БНТУ, 2005. – С. 165–168.
  102. Насовіч Іван Іванавіч // Культура Беларусі: Энцыклапедыя: У 6 т. Т. 6. / гал. рэд. У. У. Андрыевіч. – Мінск: БелЭн., 2015. – С. 55.
  103. Насовіч Іван Іванавіч // Нашы знакамітыя землякі: Географы і геолагі – ураджэнцы Магілёўскай вобласці: Біёгр.-бібліягр. даведнік / УА «Магілёўскі дзярж. ун-т імя А. А. Куляшова»; аўт.-склад.: А. Катлёнак [і інш.]; пад аг. рэд. І. М. Шарухі. – Магілёў: МДУ, 2004. – С. 41–43.
  104. Насовіч Іван Іванавіч // Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Маладзечна і Маладзечанскага р-на / рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: БелЭн., 2002. – С. 123.
  105. Насовіч Іван Іванавіч // Пісьменнікі Магілёўшчыны: Бібліягр. паказ. / Магілёўск. абл. аб’ядн. б-ка імя У. І. Леніна, аддз. краязн. літ., давед.-бібліягр. аддз.; склад.: Н. А. Новікава, А. А. Катлёнак. – Магілёў: Магілёўск. абл. аб’ядн. б-ка імя У. І. Леніна, 1993. – С. 168–169.
  106. Носович Иван Иванович // Республика Беларусь: Энциклопедия: В 6 т. Т. 5 / гл. ред. Г. П. Пашков. – Минск: БелЭн., 2007. – С. 483.
  107. Носович Иван Иванович // Русский биографический словарь: В 20 т. Т. 11: Набоков – Певцов. – Москва: ТЕРРА–Книжный клуб, 2001. – С. 209.
  108. Носович Іван Іванович // Українська радянська енциклопедія: В 17 т. Т. 10: Находка– Патріархат. – Київ: Головна ред. Української радянської енциклопедії, 1962. – С. 193.
  109. Носович, Иван Иванович // Новый энциклопедический словарь. Т. 28: Нарушевич – Ньютон. – Петроград: Типография Акционерного общества «Издательское дело», 1916. – С. 881.
  110. Памазенка, Т. Л. Лексіка з тэрміналагічным значэннем у «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча / Т. Л. Памазенка // УИЦ БГПУ: Научно-методический журнал «Весцi БДПУ». Серыя 1. Педагогіка. Псіхалогія. Філасофія.  – Мінск: БДПУ, 2012. – С. 58–65.
  111. Памятныя даты беларускага календара (жнівень – лістапад 1998 г.) / склад.: Г. В. Брага, В. У. Ліхімовіч, Т. Я. Мамедава // Новыя кнігі: Па старонках беларускага друку: Штомесячны бібліяграфічны бюлетэнь / Нацыянальная бібліятэка Беларусі / Даты беларускага календаря. – 1998. – № 5. – С. 19–22.
  112. Патапава, В. В. Этнонімы і этнічныя стэрэатыпы ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча (1870) / В. В. Патапава // Проблемы славистики и теоретической лингвистики: Сборник статей молодых ученых. – Мінск: БГУ, 2002. – С. 60–63.
  113. Потапова, О. В. Славянские лексикографические труды второй половины ХІХ века как источник сведений о языковых этностереотипах / О. В. Потапова // Мова і культура (Науковий журнал). –Вип. 11. – Т. XIII (125). – Київ: Видавничий дім Дмитра Бураго, 2009. – С. 113–120.
  114. Патапава, В. У. Моўны партрэт беларуса другой паловы XIX стагоддзя: Ад гетэрастэрэатыпа да аўтастэрэатыпа / В. У. Патапава // Opera Slavica. – Vol. XVIII. – No. 4. – Brno: Masarykova univerzita, 2008. – S. 1–11.
  115. Паўлавец, Д. Д. «Мяне чакае мой народ…»: Да 225-годдзя з дня нараджэння Івана Насовіча / Д. Д. Паўлавец // Роднае слова. – 2013. – № 10. – С. 28–31.
  116. Паўлавец, Д. Д. Помнік, які не з'есць іржа часу: Да 150-годдзя «Слоўніка…» Івана Насовіча / Д. Д. Паўлавец // Роднае слова. – 2020. – № 5. – С. 41–43.
  117. Пахірка, В. У. Семантычная адаптацыя германізмаў у беларускіх народных песнях: На матэрыяле зборніка Івана Насовіча / В. У. Пахірка // Роднае слова. – 2016. – № 8. – С. 42–44.
  118. Петрушэўская, Ю. А. Этымалогія іншамоўных прыказак у парэміялагічным зборніку І. І. Насовіча / Ю. А. Петрушэўская // Дни студенческой науки: Материалы XLV студенческой научно-практической конференции, 17–18 мая 2016 г.: В 2 ч. Ч. 2 / Гомельский государственный университет имени Ф. Скорины; редкол.: О. М. Демиденко (гл. ред.) [и др.]. – Гомель: ГГУ им. Ф.Скорины, 2016. – С. 33–34.
  119. Плотникова, А. А. Словарь И. И. Носовича // Плотникова А. А. Словари и народная культура: Очерки славянской лексикографии / А. А. Плотникова. – Москва: Институт славяноведения РАН, 2000. – С. 44–46.
  120. Прыгодзіч, А. А. Лексіка нямецкага паходжання ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча / А. А. Прыгодзіч // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 58–59.
  121. Прыгодзіч, М. Р. «Везде характер виден твой...» [З гісторыі беларускай лексікаграфіі: Пра І. І. Насовіча] / М. Р. Прыгодзіч // Літаратура і мастацтва. – 1988. – 5 жн.
  122. Прыгодзіч, М. Р. «Гістарычны слоўнік беларускай мовы» і лексікаграфічная практыка другой паловы ХХ – пачатку ХХІ ст. / М. Р. Прыгодзіч // Асоба і творчая спадчына Францыска Скарыны: Рэцэпцыя і інтэрпрэтацыя: Матэрыялы V Міжнародных Скарынаўскіх чытанняў, прысвечаных 500-годдзю беларускага кнігадрукавання, Мінск, 17–18 лістапада 2017 г. / рэдкал.: А. І. Бельскі, І. Э. Багдановіч, В. П. Крычко. – Мінск: Выдавецкі цэнтр БДУ, 2017. – С. 61–62.
  123. Прыгодзіч, М. Р. Аўтограф Івана Насовіча / М. Р. Прыгодзіч, А. А. Прыгодзіч // Роднае слова. – 2006. – № 12. – С. 83.
  124. Прыгодзіч, М. Р. Беларускі Даль: Іван Насовіч – мовазнаўца, этнограф, фалькларыст / М. Р. Прыгодзіч, А. А. Прыгодзіч // Роднае слова. – 2008. – № 2. – С. 107–108.
  125. Прыгодзіч, М. Р. З аўтографам І. Насовіча: [Да 200-годдзя з дня нараджэння аўтара першага ў белар. лексікаграфіі тлумач. слоўніка] / М. Р. Прыгодзіч // Чырвоная змена. – 1988. – 29 кастр.
  126. Прыгодзіч, М. Р. З жыццяпісу і гісторыі стварэння «Словаря белорусского наречия» І. І. Насовіча / М. Р. Прыгодзіч // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 16–28.
  127. Прыгодзіч, М. Р. І. І. Насовіч як беларускі лексікограф ХІХ ст. / М. Р. Прыгодзіч // Беларускае слова на скрыжалях гісторыі: Матэр. навук. чыт., прысв. 100-годдзю з дня нарадж. праф. М. А. Жыдовіч, 19.10.2006, Мінск. – Мінск: БДУ, 2007. – С. 62–68.
  128. Пыпин, А. Н. История русской этнографии: В 4-х кн. Т. 4: Белоруссия и Сибирь / А. Н. Пыпин – Санкт-Петербург: Тип. М. С. Стасюлевича, 1892. – С. 78, 148–153.
  129. Пятровіч, А. У. Выклічнікі ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча / А. У. Пятровіч // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 59–62.
  130. Ралько, І. Д. Беларускае вершазнаўства / І. Д. Ралько // Вершаскладанне: Даследаванні і матэрыялы / Ралько, І. Д.; АН БССР, Ін-т літ. імя Я. Купалы. – Мінск: Нав. і тэхн., 1977. – С. 11–12.
  131. Романов, Е. Р. Белорусский сборник. Вып. 1–2: Песни, пословицы, загадки / Е. Р. Романов. – Киев: Типография С. В. Кульженко, 1886. – С. І, IV–V, VI, VIII.
  132. Рэдзько, В. І. Запазычанні ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча і ў «Слоўніку мовы “Нашай нівы”»: Семантычная пераемнасць / В. І. Рэдзько // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 62–67.
  133. Савицкая, И. И. Лексикографические труды В. И. Даля и И. И. Носовича как отражение эпохи / И. И. Савицкая // В. И. Даль в мировой культуре: Cб. науч. работ. Ч. 6. – Луганск–Москва: Изд-во ГУ «ЛНУ имени Тараса Шевченко», 2012. – С. 63–76.
  134. Савіцкая, І. І. «Слоўнік беларускай мовы» І. І. Насовіча: Прабемы мовы і нацыі / І. І. Савіцкая // Слово и словарь = Vocabulum et vocabularium: Сб. науч. труд. по лексикографии / ГрГУ им. Я.Купалы; отв. ред.: Л. В. Рычкова, В. Л. Воронович. – Гродно: ГрГУ, 2007. – С. 84–85.
  135. Савіцкая, І. І. Агульнанацыянальны слоўнік: Гісторыка-сацыяльныя перадумовы стварэння / І. І. Савіцкая // Мова – літаратура – культура: Матэрыялы VI Міжнароднай навуковай канферэнцыі, Мінск, 28–29 кастрычніка 2010 г.: У 2 ч. Ч. 1. – Мінск: БДУ, 2011. – С. 80–82, 84, 85.
  136. Савіцкая, І. І. Беларускі нацыятворчы слоўнік: Сацыяльна-гістарычны кантэкст стварэння / І. І. Савіцкая // Нацыянальная мова і нацыянальная культура: Аспекты ўзаемадзеяння: Зб. навук. арт. / рэдкал.: В. Д. Старычонак Д. В. Дзятко (адк. рэд.), Н. А. Радзіваноўская і інш. – Мінск: БДПУ, 2011. – С. 238–240.
  137. Савіцкая, І. І. Гістарычны і культурны складнікі ў беларускім і польскім слоўніках нацыянальнага значэння (на матэрыяле слоўнікаў С. Б. Ліндэ і І. Насовіча) / І. І. Савіцкая // Acta Albaruthenica. – 2014. – T. 14. – C. 205–216.
  138. Савіцкая, І. І. Нацыянальны кантэкст у «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча / І. І. Савіцкая // Славянские языки: Системно-описательный и социокультурный аспекты исследования: Материалы ІІІ междунар. науч.-метод. конф., Брест, 22 – 23 нояб. 2007 г. / Брест. гос. ун-т; редкол.: Е. И. Абрамова, Г. В. Писарук, О. А. Фелькина. – Брест: Изд-во БрГУ, 2008. – С. 106–109.
  139. Савіцкая, І. І. Польскамоўныя запазычанні ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча / І. І. Савіцкая // Беларуска-польскія моўныя, літаратурныя, гістарычныя і культурныя сувязі: Зборнік артыкулаў / [пад рэдакцыяй І. Э. Багдановіч]. – Мінск: Кнігазбор, 2015. – С. 91–94.
  140. Савіцкая, І. І. Словари И. Носовича и Б. Гринченко как выразители этнического самосознания / І. І. Савіцкая // Компаративні дослідження слов’янських мов і літератур: Пам’яті академіка Леоніда Булаховського. – 2009. – Вип. 10. – С. 159–163.
  141. Савіцкая, І. І. Этнічныя стэрэатыпы ў «Слоўніку беларускай мовы» І. Насовіча / І. І. Савіцкая // Язык и межкультурные коммуникации: Материалы III Международной научной конференции, Минск – Вильнюс, 17–20 мая 2011 г. / редкол.: В. Д. Стариченок (отв. ред.) [и др.]. – Минск: БГПУ, 2011. – С. 250–251.
  142. Саламевіч, І. У. Насовіч І. І. / І. У. Саламевіч // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2-х т. Т. 2: Лабараторыя традыцыйнага мастацтва – «Яшчур» / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.]. – Мінск.: БелЭн., 2006. – С. 239–240.
  143. Сведения о рукописях, печатных изданиях и других предметах, поступивших в рукописное отделение  в 1900 и 1901 гг. В. И. Срезневского. (Доложено на заседании Общего собрания 12-го января 1902 г.) // Известия Императорской Академии наук. – Санкт-Петербург, 1902. – Т. 16. – № 2. – С. 028, 048, 056, 081, 087.
  144. Свістунова, М. І. Разбор палётаў, або Множналікавыя назоўнікі ў Слоўніку І. Насовіча / М. І. Свістунова // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 67–72.
  145. Сенькевіч, В. Іван Насовіч: Выдатны беларускі вучоны, лексікограф, фалькларыст, этнограф / В. Сенькевіч // Беларускі свет. – 1989. – № 21. – С. 61–66.
  146. Сіцько, З. Вяшчун прадвесня / З. Сіцько // Наша слова. – 1993. – 6 кастр.
  147. Скварцоў, І. Слова роднае, беларускае: [Пра І. І. Насовіча] / І. Скварцоў // Магілёўская праўда. – 1984. – 11 мая.
  148. Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М.Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – 116 с.
  149. Срезневский, И. И. Записки о трудах г. Носовича касательно наречия белорусского / И. И. Срезневский // Известия Имп. АН по ОРЯС. – 1852. – Т. 1. – Вып. 2. – С. 74–75.
  150. Срезневский, И. И. Мнение дейст. чл. И. И. Срезневского о трудах г. Носовича / И. И. Срезневский // Отчет Имп. Русского Географического Общества за 1864 г. – Санкт-Петербург, 1865. – Приложение. – С. 73–75.
  151. Срезневский, И. И. Разбор «Словаря белорусского наречия» И. И. Носовича (Рукопись) / И. И. Срезневский // Зап. Имп. АН.  – 1866. – Т. 8. – Кн. 1. – С. 18–19. Тое самае: Тридцать четвертое и последнее присуждение учрежденных П. Н. Демидовым наград 25 июня 1865 г. – Санкт-Петербург, 1866. – С. 107–116. Асобнае выданне: Санкт-Петербург: Тип. Имп. АН, [1886]. – 10 с.
  152. Срезневский, И. И. Разбор сочинения И. Носовича «Алфавитный указатель старинных слов, извлеченных из «Актов, относящихся к истории Западной России», изданных в 1853 году» / И. И. Срезневский // Отчет о восьмом присуждении наград графа Уварова 25 сентября 1865 года. – Санкт-Петербург: Тип. Имп. АН, 1866. – С. 14–16. Тое самае: Зап. Имп. АН. – 1865. – Т. 8. – Кн. 1. – С. 4–6; Русский инвалид. – 1865. – № 212. Асобнае выданне: Санкт-Петербург: Тип. Имп. АН, 1866. – 3 с.
  153. Станкевіч, Я. Беларускі слоўнік Насовіча і Расійская акадэмія навук / Я. Станкевіч // Веда. – 1952. – № 2. – С. 53–54. Тое самае: Станкевіч, Я. Язык і языкаведа / Я. Станкевіч. – Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. – С. 510.
  154. Станкевіч, Я. І. Насовіч праз назоў «Крывічы» // Станкевіч Я. За родную мову й праўдзівы назоў: Выбранае / Я. Станкевіч. – Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2006. – С. 336.
  155. Столетие первого белорусского словаря // Сельская газета. – 1971. – 14 янв.
  156. Судник, М. Р. Носович и современность / М. Р. Судник // Новости ЮНЕСКО: Информационный бюллетень. – Париж, 1977. – № 11. – С. 20–23.
  157. Суднік, М. Р. Вучоны, даследчык [Пра І. І. Насовіча] / М. Р. Суднік // Маяк Прыдняпроўя (Быхаў). – 1980. – 5 чэрв.
  158. Суднік, М. Р. І. І. Насовіч [Аўтар «Словаря белорусского наречия», этнограф. Яго жыццё і дзейнасць. Нарыс] / М. Р. Суднік // Беларусь. – 1946. – № 7. – С. 24–27.
  159. Суднік, М. Р. І. І. Насовіч і яго слоўнік / М. Р. Суднік // Насовіч І. І. Слоўнік беларускай мовы. – Мінск: БелСЭ, 1983. – С. 3–6.
  160. Суднік, М. Р. Іван Іванавіч Насовіч – выдатны вучоны і асветнік: (Да 200-годдзя з дня нараджэння) / М. Р. Суднік // Весці АН БССР. Серыя грамадскіх навук. – 1989. – № 2. – С. 92–99.
  161. Суднік, М. Р. Насовіч Іван Іванавіч / М. Р. Суднік // Беларуская мова: Энцыклапедыя / пад рэд. праф. А. Я. Міхневіча; рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: БелЭн., 1994. – С. 379–382.
  162. Суднік, М. Р. Насовіч Іван Іванавіч / М. Р. Суднік // Беларуская савецкая энцыклапедыя: У 12 т. Т. 7: Манцякі – Паддубічы / гал. рэд. П. У. Броўка. – Мінск: БелСЭ, 1973. – С. 437.
  163. Суднік, М. Р. Насовіч Іван Іванавіч [1788 – 1877] / М. Р. Суднік // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т. Т. 4: Накцюрн – Скальскі / рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд) [і інш.]. – Мінск: БелСЭ, 1987. – С. 44–45.
  164. Суднік, М. Р. Неапублікаваны рукапіс / М. Р. Суднік // Беларусь. – 1949. – № 5. – С. 31–32.
  165. Суднік, М. Р. Слоўнік Насовіча / М. Р. Суднік // Беларусь. – 1950. – № 9. – С. 10.
  166. Томашевич, З. М. И. И. Носович как белорусский паремиолог / З. М. Томашевич // Региональные особенности восточнославянских языков, литератур, фольклора и методы их изучения: Тез. докл. ІІІ респ. конф. / редкол.: В. В. Аниченко (отв. ред.) [и др.]: В 2-х ч. Ч. 1. – Гомель: [б. и.], 1985. – С. 202–203.
  167. У. П. [=Уладзіслаў Паўлюкоўскі=Паўлюкоўскі, У.] Іван Насовіч: У 155 угодкі нарадзінаў ягонага «Слоўніка беларускай мовы» / [У. Паўлюкоўскі] // Новы шлях. – 1944. – № 2. – С.  11 [21].
  168. Хамякоў, У. Г. Насовіч Іван Іванавіч. 225 гадоў з дня нараджэння / У. Г. Хамякоў // Магілёўскі мерыдыян: Нататкі Магілёўскага аддзела Беларускага геаграфічнага таварыства: Навукова-метадычны часопіс. Т. 13. Вып. 3–4 / гал. рэд. І. М. Шаруха. – Магiлёў: Магіл. абл. узб. друкарня, 2013. – С. 138.
  169. Хаўратовіч, І. П. Насовіч Іван Іванавіч / І. П. Хаўратовіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір – Паліклініка / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.]. – Мінск.: БелЭн., 2000. – С. 200.
  170. Хаўратовіч, І. П. Насовіч Іван Іванавіч / І. П. Хаўратовіч // Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Оршы і Аршанскага р-на: У 2 кн. Кн. 1. / рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: БелЭн., 1999. – С. 143–144.
  171. Хаўратовіч, І. П. Насовіч Іван Іванавіч / І. П. Хаўратовіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 5: М – Пуд / гал. рэд. Г. П. Пашкоў [і інш.]; маст. Э. Э. Жакевіч. – Мінск: БелЭн., 1999. – С. 300.
  172. Хаўратовіч, І. П. Насовіч Іван Іванавіч [1788 – 1877] / І. П. Хаўратовіч // Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Х–ХІХ ст.: Энцыкл. даведнік / склад. Г. А. Маслыка. – Мінск: БелЭн., 1995. – С. 511–513.
  173. Хілюк, А. Аўтограф Носовіча / А. Хілюк // Святло Кастрычніка (Мсціслаў). – 1989. – 19 студз.
  174. Хіневіч, Т. Семантычная структура слова ў СБМ І. І. Насовіча / Т. Хіневіч // IV навуковыя чытанні, прысвечаныя Сцяпану Некрашэвічу: Матэр. навук. канф. / навук. рэд.: А. А. Станкевіч, І. Ф. Штэйнер. – Гомель: ГДУ, 1999. – С. 118–121.
  175. Хіхол, Г. Б. Адлюстраванне дэрывацыйных сувязей паміж словамі ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча / Г. Б. Хіхол // Словообразование и номинативная деривация в славянских языках: Тез. докл. II респ. конф., Гродно, 25–26.09.1986: В 2 ч. Ч. 2 / Ин-т языкозн. им. Я. Коласа АН БССР, Гродненский гос. ун-т им. Я. Купалы; отв. ред. В. М. Никитевич. – Гродно: [б. и.], 1986. – С. 109–111.
  176. Хіхол, Г. Б. Апісанне дзеясловаў са значэннем пачатку дзеяння ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча / Г. Б. Хіхол // Словообразование и номинативная деривация в славянских языках: Тез. докл. III респ. конф., Гродно, 5–6.10.1989: В 2 ч. Ч. 2 / Ин-т языкозн. им. Я. Коласа АН БССР, Гомельский гос. ун-т им. Ф. Скорины; отв. ред. В. М. Никитевич. – Гродно: [б. и.], 1989. – С. 100–101.
  177. Цішчанка, І. К. Волат нацыянальнай культуры / І. К. Цішчанка // Мастацтва Беларусі. – 1988. – № 12. – С. 56–59.
  178. Цішчанка, І. К. І. І. Насовіч / Цішчанка І. К. Беларуская фалькларыстыка: Збіранне і даследаванне народнай творчасці ў 60-х гг. ХІХ – пач. ХХ ст. / І. К. Цішчанка. – Мінск: Навука і тэхніка, 1989. – С. 37–47.
  179. Цішчанка, І. К. Насовіч Іван / І. К. Цішчанка, Т. М. Махнач // Беларускія пісьменнікі: Біябібліягр. слоўн.: У 6 т. Т. 4: Лазарук – Перкін / пад рэд. А. В. Мальдзіса. – Мінск: БелЭн., 1995. – С. 381–383 [22].
  180. Цішчанка, І. К. Першапраходзец / І. К. Цішчанка // Святло Кастрычніка (Мсціслаў). – 1984. – 1 студз.
  181. Цішчанка, І. К. Першапраходзец: [Пра беларускага фалькларыста і лексіколага І. І. Насовіча] / І. К. Цішчанка // Полымя. – 1983. – № 10. – С. 149–163.
  182. Цішчанка, І. К. Фалькларыстычная спадчына І. І. Насовіча // Цішанка І. К. Да народных вытокаў: Збіранне і вывучэнне бел. фальклору ў 50–60-я гг. ХІХ ст. / І. К. Цішчанка; рэд. А. С. Фядосік. – Мінск: Навука і тэхніка, 1986. – С. 211–245.
  183. Цішчанка, І. К. Хто аўтар ананімнай паэмы? / І. К. Цішчанка // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. – 1984. – № 3. – C. 22–23. Тое самае: Маяк Прыдняпроўя (Быхаў). – 1984. – 1 лістап.
  184. Цьвяткоў, Л. Некаторыя рысы іншаславянскай фонэтыкі ў беларускім лексычным матар’яле [на матэрыяле слоўнікаў І. Насовіча і У. Дабравольскага] / Л. Цьвяткоў // Запіскі Аддзелу гуманітарных навук. Працы клясы філёлёгіі. Т. 2. Кн. 2. – Менск, 1928. – С. 45–85.
  185. Чарапко, В. М. Тапонімы ў «Сборнике белорусских пословиц» І. І. Насовіча і «Пословицах русского народа» У. І. Даля / В. М. Чарапко // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 72–75.
  186. Шакун, Л. М. Гісторыя беларускага мовазнаўства / Л. М. Шакун. – Мінск: Універсітэцкае, 1995. – C. 54–67.
  187. Шакун, Л. М. Творчая спадчына І. І. Насовіча ў асвятленні лінгвістычнай навукі / Л. М. Шакун // Беларуская мова. – 1990. – Вып. 18. – С. 18–29. Тое самае: Шакун Л. М. Карані роднай мовы: Выбраныя працы па гісторыі беларускай мовы / Л. М. Шакун. – Мінск: [б. и.], 2001. – С. 185–193.
  188. Шапиро, М. М. Словарь Носовича: Библиографическая заметка / М. М. Шапиро // Филологические записки.– 1873. – Вып. 1. – С. 1–20.
  189. Шаруха, І. М. Зорка айчыннай этнаграфіі: Да 150-годдзя Рускага геаграфічнага таварыства / І. М. Шаруха // Магілёўская даўніна. – 1996. – № 4. – С. 41–44.
  190. Шахоўская, С. У. Іван Насовіч: Збіральнік народнага слова / С. У. Шахоўская. – Мінск: Харвест, 2015. – 63 с. – (100 выдатных дзеячаў беларускай культуры) [23].
  191. Шейн, П. В. Иван Иванович Носович: Краткий биографический очерк / П. В. Шейн // Известия Имп. АН по ОРЯС. – Т. 5. – Кн. 3. – 1900. – С. 956– 968. Тое самае (асобнае выданне): Санкт-Петербург: Тип. Имп. АН, 1900. – 13 с.
  192. Шчэрбін, В. К. «Слоўнік беларускай мовы» І. І. Насовіча / В. К. Шчэрбін // Беларуская мова: Энцыклапедыя / пад рэд. праф. А. Я. Міхневіча; рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: БелЭн., 1994. – С. 524–525.
  193. Шэмянкова, Н. «Слоўнік беларускай мовы» – гэта пераканаўчы аргумент на карысць існавання ў цэнтры Еўропы самабытнай і багатай беларускай мовы, а адпаведна і беларускага народа / Н. Шэмянкова // Наша слова. – 2018. – 28 лістап.
  194. Щеглов, Г. Э. Духовное сословие в науке / Г. Э. Щеглов // Ступени: Ежеквартальный журнал Минских Духовных академии и семинарии. – 2009. – № 3. – С. 10.
  195. Юргелевіч, П. Я. Нарыс сучаснай беларускай мовы з гістарычнымі каментарыямі: Фанетыка, арфаэпія, графіка і правапіс, лексіка і фразеалогія: Дапам. для студ. філал. і гіст.-філал. фак. пед. ін-таў / П. Я. Юргелевіч. – Мінск: Вучпедвыд БССР, 1958. – С. 146–147.
  196. Юрчанка, Г. Ф. Памяці І. І. Насовіча / Г. Ф. Юрчанка // Святло Кастрычніка (Мсціслаў). – 1988. – 22 лістап.
  197. Ялоўская, Э. А. Медыцынская лексіка ў «Словаре белорусского наречия» І. І. Насовіча / Э. А. Ялоўская // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 75–78.
  198. Янкоўскі, Ф. М. Фразеалагізмы ў зборніку беларускіх прыказак Івана Насовіча / Ф. М. Янкоўскі // Беларускае і славянскае мовазнаўства. – Мінск: Навука і тэхніка, 1972. – С. 303–309.
  199. Яновіч, М. Іван Насовіч [Пра бел. мовазнаўца-лексікографа, фалькларыста і этнографа] / М. Яновіч // Народная воля. – 2002. – 30 мая.
  200. Ярохін, А. Яго сцяжынкі праляглі праз Краснапольшчыну / А. Ярохін // Чырвоны сцяг (Краснаполле). – 1988. – 18 кастр.
  201. Яскевіч, А. А. Невядомае пра Івана Насовіча: [Да 200-годдзя з дня нараджэння беларускага філолага] / А. А. Яскевіч // Голас Радзімы. – 1989. – 16 сак.
  202. Яскевіч, А. А. Новае пра Насовіча / А. А. Яскевіч // Яскевіч А. А. Словам скароны свет / А. А. Яскевіч; АН Беларусі, Ін-т літ-ры імя Я. Купалы. – Мінск: [ВПП М-ва эканомiкi Беларусi], 1995. – С. 92–95.
  203. Яцкевіч, З. Л. Іван Насовіч / З. Л. Яцкевіч // Вестник Могилева. – 1993. – 15 апр.
  204. Яцкевіч, З. Л. Насовіч Іван Іванавіч / З. Л. Яцкевіч // Архівісты Беларусі: Біябібліягр. даведнік / Камітэт па архівах і справаводству пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь, Беларускі НДІ дакументазнаўства і архіўнай справы; cкладальнікі: С. У. Жумар, М. Ф. Шумейка. – Мінск: БелНДІДАС, 2006. – С. 30–31.
  205. Яшкін, І. Я. Іван Іванавіч Насовіч і беларуская дыялекталогія / І. Я. Яшкін // Весці АН БССР. Серыя грамадскіх навук. – 1989. – № 3. – С. 94–102.
  206. Яшкін, І. Я. Слаўны дзеяч беларускай культуры / І. Я. Яшкін // Беларуская мова і літаратура ў школе. – 1988. – № 10. – С. 74–75.

Заўвагі

1 “Аўтаагляд” літаратурных прац і прац па беларускай мове гл. у публікацыі часткі Насовічавых успамінаў: Носович, И. И. Воспоминания моей жизни: [Записки языковеда и фольклориста] / И. И. Носович; вступ. сл. Н. Гилевича; подгот. к печати Т. М. Судник, Ю. М. Судник, А. Ю. Казакова // Неман. – 1997. – № 4. – С. 236–240, 246–254. (Гл. таксама гэтую і наступныя пазіцыі на сваіх месцах у першым і трэцім раздзелах Бібліяграфіі.)

2 Jelski, A. Słówko o materyałach służących do badań gwary, etnografii i literatury białoruskiej / A. Jelski // Chwila: Dziennik polityczny, literacki i społeczny. – 1886. – № 21, 22, 23. Tenże: Białoruska literatura i bibliografia // Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana. T. VII. – Warszawa: Nakład i druk S. Sikorskiego, 1892. – S. 653, 654, 655.

3 Романов, Е. Р. Белорусский сборник. Вып. 1–2: Песни, пословицы, загадки / Е. Р. Романов. – Киев: Типография С. В. Кульженко, 1886. – С. І, IV–V, VI, VIII.

4 Пыпин, А. Н. История русской этнографии: В 4-х кн. Т. 4: Белоруссия и Сибирь / А. Н. Пыпин. – Санкт-Петербург: Тип. М. С. Стасюлевича, 1892. – С. 78, 148–153.

5 Карский, Е. Ф. Белоруссы. Том І: Введение в изучение языка и народной словесности / Е. Ф. Карский. – Варшава, 1903. – С. 251– 255. Тое самае: // «Виленский временник»: Издание Виленского генерал-губернаторского управления. – Вильна: Тип. А. Г. Сыркина, 1904.

6 Матар’ялы да беларускае бібліографіі. Том. IV: Этнографія / [уклад. А. Шлюбскі]. – Менск: Выданьне Інстытуту Беларускае культуры, 1927. – С. 17, 49, 67, 75 (№№ 376–383, 1155, 1156, 1594–1598, 1614, 1796–1799).

7 Беларускае мовазнаўства: Бібліяграфічны ўказальнік (1825 – 1965 гг.) / склад. А. Д. Васілеўская, Я. М. Рамановіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1967. – С. 59–60, 109, 114–115, 116, 131, 193, 207, 208, 209, 316, 329 (№№ (273–277), (734), 791, (792), (805), 929, 1451, (1573), (1587–1591), (1601), (2629), (2775)); Беларускае мовазнаўства: Бібліяграфічны паказальнік (1966 – 1975) / [Склад. А. Д. Васілеўская, Я. М. Рамановіч]. – Мінск: Навука і тэхніка, 1980. – С. 33, 273 (№№ (206), 2998)); Беларускае мовазнаўства: Бібліяграфічны паказальнік: 1976 – 1985 / склад. А. Д. Васілеўская, Я. М. Рамановіч. – Мінск: ЦНБ АН Беларусі, 1993. – С. 62–63, 198 (№№ (465–471), 1614)); Беларускае мовазнаўства: Бібліяграфічны паказальнік (1986 – 1991) / НАН Беларусі; аўтары уступ. тэксту Ф. Д. Клімчук, В. П. Русак; склад.: А. У. Каратышэўская, А. У. Траццякова. – Мінск: Беларуская навука, 2005. – С. 95–96, 156 ( №№ 743, 744, 745, 746, 747, 748, 749, 750, 751, 752, 753, 754, 755, 756, 757, 758, 759, 1246).

8 Цішчанка, І. К. Насовіч Іван / І. К. Цішчанка, Т. М. Махнач // Беларускія пісьменнікі: Біябібліягр. слоўн.: У 6 т. Т. 4: Лазарук – Перкін / пад рэд. А. В. Мальдзіса. – Мінск: БелЭн., 1995. – С. 381–383.

9 Спіс іх, зрэшты, далёкі ад паўнаты і вычарпальнасці.

10 Сведения о рукописях, печатных изданиях и других предметах, поступивших в рукописное отделение  в 1900 и 1901 гг. В. И. Срезневского. (Доложено на заседании Общего собрания 12-го января 1902 г.) // Известия Императорской Академии наук. – Санкт-Петербург, 1902. – Т. 16. – № 2. – С. 028, 048, 056, 081, 087.

11 Беларускія слоўнікі й энцыкляпэдыі: Бібліяграфія / склад. В. Кіпель, З. Саўка. – Нью-Ёрк–Менск: БІНіМ, [2002]. – С. 217, 218, 453–455 (№№ 1117–1120.3.2, 71–75).

12 Іванова, В. С. Асабістыя архівы Беларусі канца XVIII – пач. XXI ст. / В. С. Іванова; навук. рэд. М. Ф. Шумейка. – Мінск: Зміцер Колас, 2014. – С. 286–287.

13 Гедзімін, Л. А. Іван Насовіч – чалавек-загадка // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / Л. А. Гедзімін; адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны універсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – C. 6–15.

14 У паасобных выпадках мы таксама ўдакладнілі і дапоўнілі нумары бібліяграфіі Ларысы Гедзімін.

15 Раздзел ахапляе перыяд да 2020 года.

16 Гл. Бібліягр. І, №№ 16, 17 і 18.

17 Гэты меркаваны Збор твораў Івана Насовіча мог бы мець наступны выгляд: Т. 1 (у колькіх кнігах): Працы па гісторыі і філалогіі. Паказальнікі; Т. 2: Фалькларыстычныя працы. Паказальнікі; Т. 3: Аўтабіяграфічныя матэрыялы. Лісты. Вершы. Пераклады. Матэрыялы да біяграфіі. Паказальнікі.

18 У некаторых публікацыях фігуруе хібнае напісанне назвы паэмы:  «Иудиата».

19 Аўтарства рукапісаў пад №№ 73 і 74 на с. 454 даведніка прыпісана Насовічу памылкова; аўтар «Областных слов Смоленской губернии Красненскаго уезда» (2 арк. Рук.: Б-ка РАН; Обл. сл. 159) невядомы (Уладзімір Дабравольскі?), а аўтар другога рукапісу, «О говоре крестьян села Хохлова Смоленского уезда» (2 арк. Рук.: Б-ка РАН; Обл. сл. 161) – Г. Сакалоў (гл.: Расторгуев, П. А. Говоры на территории Смоленщины. – Москва: Изд-во АН СССР, 1960. – С. 14). У кн. «Матар’ялы да беларускае бібліографіі. Том. IV: Этнографія» (Менск: Выданьне Інстытуту Беларускае культуры, 1927, с. 75), на якую спасылаюцца ўкладальнікі «Беларускіх слоўнікаў і энцыкляпэдый», пазіцыі 1800 і 1801 у радку перад тытуламі маюць знак «[...».

20 Адзінкі захавання 1053 («Белорусские народные песни». 4°. ХІХ в. 1830. 2 л.), 1054 («Белорусские народные песни». 4°. ХІХ в. 1830. 3 л.), 1055 («Белорусские народные песни». 4°. ХІХ в. 1830. 4 л.), 1056 («Поздравление», записанное Р. Керсновским. 4°. ХІХ в. 1830. 2 л.), 1057 («Белорусская народная песнь», записанная И. Вилкомирским. 4°. 2 л.), 1058 («Белорусские народные песни «Весна». ХІХ в. 1830. 1 л.), 1059 («Белорусские народные песни » «Дожинки». F°. ХІХ в. 1830. 2 л.) і 1060 («Белорусские народные песни» «Песни любовни» [sic!]. 4°. ХІХ в. 2 л.), ф. 216, воп. 3, рукапісаў, якія можна было б атрыбутаваць як Насовічавы, не ўтрымліваюць.

21 Аўтограф захоўваецца ў Аддзеле рукапісаў бібліятэкі імя Урублеўскіх Акадэміі навук Літвы (LMAVB RS, f. 21, ap. 1, b. 455–457 (у адной з спраў)).

22 «Удалай трэба прызнаць спробу перакладу І. Насовічам на беларускую мову катэхізіса» (с. 382). – Катэхізіс Іван Насовіч не перакладаў; захаваны ў ягоных паперах тэкст (пададзены паралельна кірыліцай і лацінкай) проста запісаны/перапісаны ім. Гл. Бібліягр. ІІ, b., №11.

23 «Перакладаў Іван Насовіч таксама «Псалтыр», прычым у вершаванай форме. На жаль, да нашага часу гэты пераклад не захаваўся» (с. 8). – Гл. Бібліягр. І, №10.



Крыніца: Носович, И. И. Словарь белорусского наречия / И. И. Носович – СПб.: ОРЯС Имп. АН, 1870.

 

Отдѣленіе Русскаго языка и словесности Императорской Академіи Наукъ съ самаго начала своего учрежденія поставило для себя, между прочимъ, одною из главныхъ задачъ изданіе въ свѣтъ словарей мѣстныхъ нарѣчій Русскаго народнаго языка, такъ какъ каждое изъ нихъ и по своимъ особенностямъ, фонетическимъ, этимологическимъ и синтаксическимъ, и по своему составу, представляетъ богатый запасъ любопытныхъ данныхъ для изслѣдователя Русскаго языка.

Бѣлорусское нарѣчіе, которое является господствующимъ на обширномъ пространствѣ отъ Нѣмана и Нарева до верховьевъ Волги и отъ Западной Двины до Припети и Ипути, которымъ говорятъ жители сѣверо-западныхъ и нѣкоторыхъ частей смежныхъ съ ними губерній, или тѣхъ мѣстностей, которыя нѣкогда населяло Кривичское племя, уже давно обращало на себя вниманіе отечественныхъ филологовъ по уцѣлѣвшимъ въ немъ драгоцѣннымъ остаткамъ стариннаго языка.

В 1851 году, въ виду сознанной необходимости иметь подъ руками словарь этого нарѣчія, между прочимъ и для пониманія важныхъ и любопытныхъ историческихъ актовъ, на немъ писанныхъ, которые въ это время начала издавать Археографическая Комиссія, Отдѣленіе предложило редактору этихъ актовъ, о. протоіерею І. І. Григоровичу, свои услуги къ напечатанію словаря Бѣлорусскаго нарѣчія, который онъ предпринялъ составлять. К сожалѣнію, последовавшая вскорѣ смерть этого достойного ученаго застала дѣло въ самом его началѣ, на десятомъ листѣ.

Озабочиваясь дальнейшимъ его ходомъ, Отдѣленіе остановило свое вниманіе на двухъ извѣстныхъ ему лицахъ, уроженцахъ Западной Россіи: И. И. Носовичѣ и С. П. Микуцкомъ, которыхъ статьи, представленныя Отдѣленію, свидѣтельствовали объ ихъ знаніи Бѣлорусскаго нарѣчія, и обратилось къ нимъ съ предложеніемъ принять на себя окончаніе труда покойнаго Григоровича.

Вслѣдствіе этого вызова, г. Микуцкій сообщилъ отдѣленію незначительные матеріалы для Бѣлорусскаго словаря, а г. Носовичъ, въ 1863 году, представилъ на соисканіе Демидовскихъ наградъ полный словарь Бѣлорусскаго нарѣчія, надъ составленіемъ котораго онъ, съ похвальною настойчивостію, трудился въ теченіе 16-ти лѣтъ.

Словарь г. Носовича, какъ трудъ необыкновенно важный и съ несомнѣнными достоинствами, какъ первый полный словарь одного из мѣстныхъ нарѣчій Русскаго языка, былъ увѣнчанъ половинной преміею. Въ то же время и Отдѣленіе, основываясь на отзывѣ своего члена И. И. Срезневскаго, свидѣтельствовавшаго, что при помощи труда г. Носовича, какъ сборника словъ языка устнаго, «можно начать подробныя разслѣдованія о составѣ Бѣлорусскаго нарѣчія и между прочимъ искать оправдательныхъ доказательствъ предположенію, что въ этом нарѣчіи сохранилось очень много древняго и важнаго для исторіи Русскаго языка», опредѣлило напечатать словарь на свои средства.

Матеріалами г. Носовичу при составленіи словаря Бѣлорусскаго нарѣчія служили: а) памятники устной народной словесности: пѣсни, пословицы, поговорки, сказки и пр.; б) сборники словъ, составленные имъ во время поѣздокъ по Могилевской, Минской и Гродненской губерніямъ и по нѣкоторымъ окраинамъ губерній Привислянскаго края, смежныхъ съ вышеупомянутыми губерніями; в) алфавитный указатель старинныхъ Бѣлорусскихъ словъ, заключающихся въ актахъ Западной Россіи, который онъ составилъ по порученію Отдѣленія; г) Опытъ областнаго словаря Великорусскаго нарѣчія, въ который вошло нѣсколько сборниковъ словъ Бѣлорусскаго нарѣчія; д) матеріалы, впрочемъ не многочисленные, Бѣлорусскаго нарѣчія и словесности, напечатанные въ Извѣстіяхъ Императорской Академіи Наукъ по Отдѣленію Русскаго языка и словесности, въ Трудахъ Московскаго общества любителей словесности, въ Этнографическомъ сборникѣ Императорскаго Русскаго географическаго общества, въ сборникахъ Чечета и Зенкевича.

Бѣлорусское нарѣчіе раздѣляется на нѣсколько мѣстныхъ говоровъ. Составитель словаря слѣдовалъ тому, который господствуетъ въ Могилевской губерніи, и съ цѣлію сохранить по возможности вполнѣ всѣ оттѣнки произношенія въ немъ гласныхъ, ввелъ въ словарь: краткій знакъ (ˇ), для обозначенія пониженія гласной или сокращенія гласныхъ и или у (я̌ко́ва̀; я й такъ, я й сякъ, а ўсе не ўгожу ему); облегченный знакъ (ˆ), для выраженія подъема или повышенія гласной (êно̀, бѣдзѣ̀, вôлно), и двѣ точки над е и ѣ, для показанія, что эти гласныя должны быть произносимы какъ іô (ёсць, ёнъ, звѣзды).

Въ составъ словаря г. Носовича вошло болѣе 30.000 словъ; между ними встрѣчаются слова, заимствованныя изъ иностранныхъ языковъ, главнымъ же образомъ изъ Польскаго. Слова перешедшія изъ послѣдняго языка преимущественно употребляются мелкою шляхтою, мѣщанами, ремесленниками, экономами, прикащиками и пр. Количествомъ этихъ словъ и распространеніемъ ихъ въ народѣ опредѣляется нагляднымъ образомъ степень вліянія Польскаго языка на Бѣлорусское нарѣчие.

Наблюденіе за печатаніемъ словаря и его редакція были возложены Отдѣленіемъ первоначально на академика И. И. Срезневскаго, а съ 6-го листа на академика А. Ѳ. Бычкова. Во время печатанія, составитель словаря И. И. Носовичъ дополнилъ его весьма многими словами и тѣмъ придалъ своему труду важное достоинство полноты.

СЛОВАРЬ

БѢЛОРУССКАГО НАРѢЧІЯ.

составленный

И. И. Носовичемъ.

Изданіе Отдѣленія Русскаго языка и словесности Императорской Академіи Наукъ

САНКТПЕТЕРБУРГЪ.

Типографія Императорской Академии Наукъ.

(В. О., 9 линія, № 12.)

1870.

Напечатано по опредѣленію Отдѣленія Русскаго языка и словесности Императорской Академіи Наукъ. Санктпетербургъ, мая 1870 года.

Непремѣнный Секретарь, Академикъ К. Веселовскій.


Крыніца: Носович, И. И. Словарь белорусского наречия / И. И. Носович – СПб.: ОРЯС Имп. АН, 1870.

 

Гласныя буквы и слоги, стоящіе вслѣдъ за существительными и послѣ прилагательныхъ въ значеніи существительнаго, суть окончанія родительнаго ихъ падежа. Гласныя и слоги, стоящіе вслѣдъ за неопредѣленнымъ наклоненіемъ глаголовъ или послѣ неопредѣленнаго наклоненія неокончательнаго, совершеннаго и однократнаго видовъ показываютъ первое или второе лице единственнаго числа настоящаго или будущаго времени изъявительнаго наклоненія.

Архистр. значитъ Архистратига.

безл. – безличный.

бранн. – бранное (слово).

Брестск. – Брестскомъ (уѣздѣ).

буд. вр. – будущее время.

букв. – буквально.

Бѣлор. – Бѣлорусское.

взаимн. – взаимный и взаимнаго.

Виленск. губ. – Виленской губерніи.

вин. – винительный (падежъ).

во вс. знач. – во всѣхъ значеніяхъ.

возвр. въ знач. стр. – возвратный (глаголъ) въ значеніи страдательнаго.

волоч. волочебн. – волочебной (пѣсни).

вопрос. – вопросительный и вопросительное.

воскл. – восклицанія (междометіе).

въ знач. безл. гл. – въ значеніи безличнаго глагола (нарѣчіе).

въ знач. межд. – въ значеніи междометія

въ знач. нар. – въ значеніи нарѣчія.

въ знач. наст. в. – въ значеніи настоящаго времени.

въ знач. нескл. с. – въ значеніи несклоняемаго существительнаго (нарѣчіе).

въ знач. предл. – въ значеніи предлога (нарѣчіе).

въ знач. прил. – въ значеніи прилагательнаго.

въ знач. прош. вр. – въ значеніи прошедшаго времени.

въ знач. собир. – въ значеніи собирательнаго.

въ знач. сущ. м. – ж. – ср. – общ. – въ знач. существительнаго мужескаго, – женскаго, – средняго, – общаго рода.

въ неок. неупотреб. – въ неокончательномъ видѣ неупотребителенъ.

въ нравств. отн. – въ нравственномъ отношеніи.

въ р. род. дат. и предл. п. – въ родительномъ, дательномъ и предложномъ падежахъ.

выраж. – выражающее.

гл. безл. – глаголъ безличный.

гл. безл. возвр. – глаголъ безличный возвратный.

гл. безл. сов. в. – глаголъ безличный совершеннаго вида.

гл. д. – ср. – возвр. – взаимн. – общ. – глаголъ дѣйствительный, – средній, – возвратный, – взаимный, – общій.

гл. общ. сов. в. отъ ср…. – глаголъ общій совершеннаго вида отъ средняго….

гл. ср. однокр. в. отъ межд…. – глаголъ средній однократнаго вида отъ междометія….

гл. ч. – глагольная частица.

говор. – говорится.

Греч. – Греческое.

Гродн. губ. – Гродненской губерніи.

дат. п. – дательный падежъ.

древн. Слав. – древнее Славянское.

духовн. – духовной (пѣсни).

дѣепр. гл. д. – ср. – возвр. – взаимн. – общ. – дѣепричастіе глагола дѣйствительнаго, – средняго, – возвратнаго, – взаимнаго, – общаго.

дѣйств. неопр. опр. опред. прекр. продолж. – дѣйствія неопредѣленнаго, опредѣленнаго, прекращаемаго, продолжаемаго.

дѣтск. – дѣтское (слово).

ед. ч. – единственное число и единственнаго числа.

желат. – желательный.

Жид. Жидовск. – Жидовской (пѣсни).

Жидовск.-Нѣм. – Жидовско-Нѣмецкое (слово).

заимств. – заимствовано.

заключ. – заключительный (союзъ).

зв. зват. п. – звательный падежъ.

звукоп. звукоподр. – звукоподражательное (слово).

извѣстн. знач. – извѣстнаго значенія.

изъявит. – изъявительнаго (наклоненія).

изъясн. – изъяснительный (союзъ).

и под. т. и т. п. – и подобное тому, и тому подобное.

и проч. – и прочее.

ирон. – иронически.

и т. д. – и такъ далѣе.

качеств. – качественное.

количеств. – количественное.

колыб. – колыбельной (пѣсни).

крестин. – крестинной (пѣсни).

ласк. – ласкательное (слово).

Лат. – Латинское (слово).

Лит. – Литовски и Литовское.

л. – лице.

личн. – личное (мѣстоименіе).

межд. – междометіе.

Минск. – Минской (губерніи).

мн. множ. ч. – множественное число.

Мог. губ. – Могилевской губерніи.

мѣст. мѣст. личн. – мѣстоименіе, мѣстоименіе личное.

нар. – нарѣчіе.

нар. сравн. ст. отъ полож… – нарѣчіе сравнительной степени отъ положительной…

негод. – негодованія (междометіе).

неок. неоконч. в. – неокончательного вида.

неопред. – неопредѣленнаго (дѣйствія).

нескл. – несклоняемое (существительное).

неупотр. въ неок. – неупотребительнаго въ неокончательномъ (видѣ).

обл. – областное (слово).

общ. – общій (глаголъ) и общаго рода.

обыкн. знач. – обыкновеннаго значенія (кромѣ).

однокр. в. – однократнаго вида.

однокр. гл. д. – ср. – возвр. – вз. – общ. Однократный глагола дѣйствительнаго, – средняго, – возвратнаго, – взаимнаго. – общаго.

означ. – означающее (междометіе).

отгл. ч. – отглагольная частица.

отн. – относительное (мѣстоименіе).

отъ Греч. Евр. Лат. Нѣм. Польск. Слав. – отъ Греческаго, Еврейскаго, Латинскаго, Немѣцкаго, Польскаго, Славянскаго (слова).

отъ древн. сл. – отъ древняго слова.

отъ мало употр. неупотр. – отъ мало употребительнаго, неупотребительнаго (слова).

отъ межд. – отъ междометія.

отъ недостаточн. гл. возвр. сов. в. – отъ недостаточнаго глагола возвратнаго совершеннаго вида.

отъ неупотр. въ неок. – отъ неупотребительнаго въ неокончательномъ (видѣ).

перен. – переносно.

Пинск. – Пинскомъ (уѣздѣ).

пов. накл. – повелительное наклоненіе.

Погов. – Поговорка.

поряд. – порядочное (числительное).

Посл. – Пословица.

посл. послѣд. – послѣдовательный (союзъ).

прев. превосх. ст. – превосходная степень.

предл. – предлогъ – съ вин. твор. пред. п. – съ винительнымъ, творительнымъ, предложнымъ падежемъ.

предложн. – предложный (падежъ).

предпол. – предположительный (союзъ).

прил. – прилагательное – въ знач. с. – въ значеніи существительнаго.

прит. – притяжательное (мѣстоименіе).

прич. въ знач. прил. – причастіе въ значеніи прилагательнаго.

прич. гл. д. – ср. – возвр. – взаимн. – об. – причастіе глагола дѣйствительнаго, – средняго, – возвратнаго, – взаимнаго, – общаго.

прич. наст. вр. – причастіе настоящаго времени.

прич. стр. отъ д. гл… – причастіе страдательное отъ дѣйствительнаго глагола…

произн. – произносится.

противоп. – противоположный (союзъ).

прош. вр. – прошедшаго времени.

Пруж. – Пружанскаго (уѣзда).

разд. – раздѣлительный (союзъ).

раст. – растеніе.

рекр. – рекрутской (пѣсни).

род. пад. мн. ч. – родительный падежъ множественнаго числа.

ругат. – ругательное (слово).

свад. свадебн. – свадебной (пѣсни).

св. – святаго.

скл. въ косв. п. – склоняется въ косвенныхъ падежахъ.

скл. ок. – склоняемаго окончанія.

Слав. – Славянское (слово).

сл. – сличи.

см. въ Приб. въ Сл. Слов. – Смотри въ Прибавленіи, въ Словарѣ.

смягч. – смягчительное (слово).

собир. – собирательное.

собств. гор. – собственное города.

собств. от крещ. – собственное отъ крещенія.

сов. в. гл. д. – совершенный (видъ) глагола дѣйствительнаго (и прочихъ).

сов. гл. д. въ ср. знач. – совершенный видъ глагола средняго въ дѣйств. значеніи.

сов. однокр. – совершенно однократный.

соед. – соединительный (союзъ).

сравн. скл. ст. спр. ст. отъ прил…. – сравнительная склоняемая степень, спрягаемая степень отъ прилагательнаго….

ср. – средній и средняго.

стар. – старинное (слово).

съ вин. и твор. п. – съ винительнымъ и творительнымъ падежами.

твор. п. – творительный падежъ.

т. е. – то есть.

увел. – увеличительное (слово).

указ. – указательное (мѣстоименіе и междометіе).

укор. – укорительное (слово).

ум. умен. – уменьшительное (слово).

умен. собств. имени отъ крещ. – уменьшительное собственнаго имени от крещенія.

унич. – уничижительное (слово).

уп. употр. въ мн. множ. – употребляемое въ множественномъ (числѣ).

употр. въ сред. кл. – употребляемое въ среднемъ классѣ (народа).

усил. знач. – усиливающее значеніе (прилагательное и нарѣчіе).

уѣзд. – уѣздахъ.

филос. – философическое (слово).

церк. – церковное (слово).

ч. – число и числа̀.

числ. – числительное (имя).

юрид. – юридическое (слово).


Крыніца: Шейнъ, П. В. Иван Иванович Носович: Краткий биографический очерк / П. В. Шейнъ // Спб.: Тип. Имп. АН, 1900. – 13 с.

 

Грустно и больно становится на душѣ, когда подумаешь, какъ равнодушно наше общество нерѣдко относится къ потерямъ тружениковъ науки, дѣятельность которыхъ небезплодно проходила предъ его глазами и на его же пользу, а еще грустнѣе то, что это равнодушіе лишаетъ людей дорожащихъ наукою возможности узнать во́-время о выбытіи изъ ихъ рядовъ достойныхъ дѣятелей на разрабатываемой ими нивѣ и помянуть этихъ дѣятелей добрымъ словомъ и оцѣнкою ихъ трудовъ, въ назиданіе живущему и грядущимъ молодымъ поколѣніямъ.

Изъ многихъ подобныхъ примѣровъ приведемъ на этотъ разъ одинъ, но весьма поучительный.

Въ 1877 г. въ г. Мстиславлѣ (Могилевской губерніи) умеръ извѣстный бѣлорусскій этнографъ И. И. Носовичъ и никто изъ русскихъ просвѣщенныхъ жителей, какъ этого города, такъ и изъ подгородныхъ православныхъ помѣщиковъ,—въ числѣ которыхъ были и отставные профессора университета,—не нашелъ нужнымъ взять на себя трудъ сообщить хотя въ немногихъ строкахъ въ мѣстныхъ губернскихъ вѣдомостяхъ о кончинѣ такого заслуженнаго труженика русской науки. Поэтому и слухъ объ этой для нея потерѣ не дошелъ до столицъ и ихъ органовъ печати, такъ что ни Академія Наукъ, ни Географическое Общество, въ трудахъ которыхъ покойный этнографъ принималъ дѣятельное участіе, ничего не знали въ 1877 году о томъ, существуетъ ли еще на свѣтѣ И. И. Носовичъ? Съ такимъ именно вопросомъ осенью помянутаго года, во время моихъ разъѣздовъ по Бѣлоруссіи по порученію ІІ-го Отдѣленія Императорской Академіи Наукъ, обратился ко мнѣ покойный предсѣдатель его, Я. К. Гротъ. А такъ какъ жизнь и дѣятельность Носовича меня самого и давно очень интересовали, то запросъ незабвеннаго для меня академика еще болѣе усилилъ во мнѣ желаніе собрать, какъ можно болѣе достовѣрныхъ для біографіи нашего этнографа данныхъ, которыя въ одно и тоже время могли бы удовлетворить мою собственную любознательность и послужить посильнымъ отвѣтомъ на заданный запросъ.

Долго всѣ мои направленные къ этой цѣли поиски оставались безуспѣшными. Наконецъ лѣтомъ 1878 года, во время моего лѣченія въ Кеммернѣ, я неожиданно встрѣтился съ однимъ изъ сыновей покойнаго Носовича, состоявшимъ тогда директоромъ Слуцкой гимназіи, съ которымъ я былъ нѣсколько знакомъ прежде, во время моей службы въ Витебской гимназіи. Первый же вопросъ мой ему былъ объ его отцѣ. Какъ же я былъ удивленъ, когда онъ въ отвѣтъ мнѣ сказалъ, что почтенный его родитель скончался еще въ 1877 г. Когда же я сталъ его упрекать, что до сихъ поръ никто изъ сыновей такого почтеннаго отца не позаботился сообщить въ какой-либо газетѣ о его смерти, то мой, нѣсколько сконфуженный собесѣдникъ сталъ оправдываться какими-то семейными обстоятельствами и службой. Такъ на этотъ разъ нашъ разговоръ кончился ничѣмъ. На слѣдующее лѣто я снова встрѣтился съ В. И. Носовичемъ въ томъ же Кеммернѣ и опять приступилъ къ нему съ тѣми же напоминаніями; но и въ этотъ разъ мой собесѣдникъ выставилъ мнѣ па видъ тѣ-же фатальныя домашнія обстоятельства. Съ тѣхъ поръ я въ теченіе нѣсколькихъ лѣтъ не отставалъ отъ него, все докучая ему письмами объ одномъ и томъ же. Наконецъ въ 1885 г. я получилъ отъ него нѣкоторыя данныя для краткаго очерка жизни и дѣятельности почтеннаго его родителя. Эти весьма скудныя данныя онъ, согласно предложеннымъ ему мною вопросамъ въ скоромъ времени пополнилъ новыми, почерпнутыми частью изъ автобіографическихъ записокъ своего отца, частью же изъ личныхъ его воспоминаній о немъ.

Всѣ эти данныя, предоставленныя моимъ почтеннымъ корреспондентомъ въ полное мое распоряженіе, я предлагаю ихъ здѣсь въ нѣсколько измѣненной формѣ.

Иванъ Ивановичъ Носовичъ родился въ 1788 году въ селѣ Грезивцѣ, Быховскаго уѣзда, Могилевской губерніи, въ православной семьѣ причетника, который въ послѣдствіи былъ рукоположенъ во священники. Дѣдъ Ивана Ивановича, Григорій, еще въ дѣтствѣ, подъ владычествомъ Рѣчи Посполитой, закабаленный изъ священническихъ дѣтей въ крѣпостные Кадинскаго помѣщика Поцѣя, долженъ былъ жить среди простыхъ бѣлорусскихъ крестьянъ и потому весьма естественно, что онъ говорилъ ихъ языкомъ, жилъ по ихъ обычаямъ и привычкамъ. Но постоянно помня свое происхожденіе, свое духовное званіе, онъ, достигши юношескаго возраста и не смотря на всевозможныя препятствія, началъ стремиться къ изученію церковной грамоты, въ чемъ онъ въ скоромъ времени успѣлъ до такой степени, что наконецъ былъ назначенъ дьячкомъ въ село Долгій Мохъ, откуда впослѣдствіи былъ переведенъ въ Грезивецъ, гдѣ и окончилъ свою жизнь. Не удивительно, что и сынъ такого энергичнаго въ стремленіи къ просвѣщенію отца былъ не менѣе расположенъ къ грамотѣ, къ наукамъ, къ бѣлорусской рѣчи, на которой онъ выросъ, къ обычаямъ, окружавшей его съ дѣтства крестьянской среды. «По разсказамъ покойнаго моего отца», говоритъ Василій Ивановичъ Носовичъ, «его отецъ, Иванъ Григорьевичъ, хотя и вышелъ изъ Могилевской семинаріи дьячкомъ (такъ какъ вслѣдствіе смерти своего отца не могъ окончить полнаго курса ученія) и поступилъ на дьячковское мѣсто своего родителя въ Грезивцѣ, тѣмъ не менѣе онъ любилъ науки, что видно будетъ изъ дальнѣйшихъ моихъ сообщеній. Здѣсь, въ Гре-зивцѣ, онъ и женился на дочери священника мѣстечка Рясны (Чериковскаго уѣзда), Аглаѣ Андреевнѣ Ходкевичъ. Здѣсь и родился мой отецъ. Мать моего отца, по его словамъ, была женщина добродѣтельная, воспитанная въ страхѣ Божіемъ и притомъ умная». «Отецъ нашъ», говоритъ въ своей автобіографіи Иванъ Ивановичъ, «получившій основательное начало въ наукахъ, самъ принялся учить насъ грамотѣ, когда мнѣ было пять лѣтъ, а брату шесть съ половиною. Я всегда съ большимъ вниманіемъ слушалъ разсказы моего отца изъ Священной исторіи. Когда мнѣ минуло шесть лѣтъ, я уже читалъ славянскую и русскую печать. Отецъ нашъ былъ строгій и взыскательный педагогъ. Каждая наша шалость не оставалась безъ справедливаго наказанія, но наказаніе его всегда было стоическое, съ хладнокровіемъ, безъ всякой запальчивости и заносчивости, если только онъ не былъ выведенъ изъ терпѣнія непокорностью непреклонной его волѣ или сопротивленіемъ его наказанію. Онъ требовалъ безпрекословной, абсолютной покорности. Моя покорность смягчила отцово сердце такъ, что я отъ руки его получалъ только по три удара, а въ случаѣ важной вины — не болѣ пяти. Чтобы примѣромъ моимъ научить старшаго брата быть покорнымъ и терпѣливымъ, отецъ, при наказаніи начиналъ съ меня, по бѣлорусской пословицѣ: «оўцу стригуць, а ты, баранъ, дзивись». Но примѣръ не дѣйствовалъ на брата, онъ не перемѣнилъ своей методы упрашиванья, почитая мою покорность лукавствомъ. Читателю поступки нашего отца съ нами, можетъ быть, покажутся жестокими, но я благоговѣю передъ ними, ибо они устремлены были на то, чтобы пріучить насъ къ готовности терпѣливо переносить всякіе случающіеся въ жизни удары судьбы. Я помню незабвенныя его слова: «Если ты не хочешь перенести отеческія наказанія, то, что будетъ, когда тя препояшеть?» Отецъ былъ весьма трудолюбивъ, почему, держа въ хорошемъ порядкѣ свое сельское хозяйство и съ успѣхомъ обрабатывая свою дьячковскую часть земли, жилъ въ довольствѣ. Сверхъ того онъ былъ хорошій рыболовъ и опытный садовникъ. Имѣя прекрасный почеркъ, что въ тогдашнія времена было рѣдкостью, онъ имѣлъ порядочный доходъ отъ письмоводительства по имѣнію — въ какой-то близкой къ Грезивцу конторѣ. Это доказываетъ, что онъ былъ неутомимъ въ трудахъ. При разнообразныхъ своихъ занятіяхъ отецъ, такъ какъ самъ нѣкогда воспитывался въ нововозведенной духовной семинаріи, успѣлъ утверждать и насъ въ правильномъ чтеніи и письмѣ по-латински и русски и, преподавая намъ начальныя познанія латинскаго языка, приготовилъ насъ къ поступленію въ семинарію, усовершенствованную по возможности средствъ святителемъ Георгіемъ Конисскимъ, и приготовилъ такъ, что будучи неполныхъ десяти лѣтъ, отчетливо зналъ склоненіе существительныхъ, прилагательныхъ, мѣстоименій и спряженіе всѣхъ глаголовъ, даже неправильныхъ, зналъ части рѣчи и различіе ихъ. Когда отецъ въ 1798 г. представилъ насъ въ могилевскую семинарію, то всѣ ученики высшихъ классовъ, окруживъ насъ, давали намъ этимологическіе вопросы и, получая на нихъ удовлетворительные отвѣты, смотрѣли на насъ, какъ на какое то чудо». «Когда отецъ мой»,— продолжаетъ В. И. Носовичъ, «со своимъ старшимъ братомъ учился въ семинаріи, то дѣдушка нашъ, Иванъ Григорьевичъ, былъ рукоположенъ преосвященнымъ Григоріемъ Конисскимъ во священники Вольмірской церкви (Чериковскаго у.)».

Иванъ Ивановичъ успѣшно окончилъ курсъ ученія въ Могилевской семинаріи въ памятномъ для Россіи 1812 году.

Первые годы по выходѣ изъ названнаго заведенія онъ служилъ сперва учителемъ въ духовныхъ училищахъ Могилевской губерніи, а затѣмъ въ нихъ же инспекторомъ.

«О начальной своей учительской службѣ въ Духовномъ вѣдомствѣ отецъ въ своей автобіографіи говоритъ такъ: «Могилевское семинарское правленіе, заботясь о приведеніи въ порядокъ духовныхъ училищъ, разстроенныхъ въ 1812 году, назначило меня въ августѣ мѣсяцѣ 1813 года учителемъ высшаго отдѣленія и инспекторомъ Оршанскаго духовнаго уѣзднаго училища, почему въ первыхъ числахъ сентября (того же года) я туда отправился и вступилъ въ дѣятельную служебную жизнь. Ровно черезъ годъ, по предложенію ректора Мстиславскаго духовнаго уѣзднаго училища, перемѣстился туда на такія же должности, оказавшіяся вакантными». Здѣсь, какъ и въ Оршѣ, онъ, между прочимъ, составилъ изъ своихъ учениковъ хоръ и училъ ихъ нотному пѣнію по методѣ Бортнянскаго. Нужно при этомъ замѣтить, что онъ порядочно игралъ на скрипкѣ».

Въ 1818 году семинарское правленіе возложило на него исправленіе ректорской должности, которую онъ исполнялъ до 1822 года. Въ этомъ же году онъ изъ Духовнаго вѣдомства перешелъ на болѣе выгодную службу въ Министерство Народнаго Просвѣщенія. Къ этому переходу вынудило его положеніе семейное. У него тогда было уже четверо дѣтей: одна дочь и три сына, которымъ онъ хотѣлъ дать лучшее образованіе, чѣмъ давали тогда духовныя училища, да и служба учителя министерства народнаго просвѣщенія въ то время лучше оплачивалась, чѣмъ въ духовныхъ школахъ. Ему, на первыхъ же порахъ, поручено было устроить Динабургскую гимназію. Затѣмъ онъ былъ смотрителемъ Молодеченскаго 5-ти-класснаго дворянскаго училища, и съ честью окончилъ службу смотрителемъ таковаго же Свенцянскаго училища, гдѣ онъ получилъ орденъ св. Станислава 3-й степени».

«Службу свою въ Свѣнцянахъ отецъ мой оставилъ, какъ онъ самъ разсказываетъ въ своей автобіографіи, по слѣдующему обстоятельству: «въ концѣ августа 1843 года я былъ въ Вильнѣ и явился къ директору Скарабели. Онъ принялъ меня вѣжливо и предложилъ выпить у него чашку кофс. Но поданный мнѣ кофе былъ со сливками. Это было 29-го августа, въ день Усѣкновенія главы Іоанна Предтечи, въ который по правилу церкви, я во всю жизнь мою хранилъ постъ. Я, не обинуясь, отказался, извиняясь тѣмъ, что въ этотъ день я пощусь. Скарабели вѣрно обидѣлся, потому что уже постнаго (кофе) мнѣ не подали и потому, что, не спрося меня, въ сентябрѣ мѣсяцѣ представилъ меня попечителю къ отставкѣ». Объ этомъ отецъ узналъ въ слѣдующемъ году, когда попечитель, при личномъ свиданіи поздравилъ его «съ выслугою генеральскаго пенсіона» въ 600 рублей, который, по выходѣ въ отставку, онъ получалъ до самой смерти».

Въ числѣ вопросовъ, предложенныхъ мною почтенному В. И. былъ и слѣдующій: «Что можете сказать о вліяніи вашей матери на вашего отца?» и т. д.

На этотъ довольно щекотливый вопросъ онъ чистосердечно мнѣ отвѣчалъ слѣдующее:

«Какъ не трудно мнѣ, какъ сыну, характеризовать свою мать, но скажу откровенно то, что знаю. Самъ отецъ во многихъ мѣстахъ своей автобіографіи отзывается о ней, какъ о доброй женѣ и милосердой женщинѣ, чему приводитъ и примѣры. Я же могу къ этому прибавить, что она была очень бережлива, добросовѣстная жена, хорошая хозяйка-домоправительница, пожалуй, скопидомка. Закупки жизненныхъ припасовъ и предметовъ для домашняго обихода всегда дѣлалъ отецъ, а мать уже распоряжалась ими. Очевидно она выросла бѣлоручкой и вышла замужъ, будучи гувернанткой, а потому не умѣла дѣлать базарныхъ закупокъ, но семейная жизнь пріучила ее заниматься домашнимъ хозяйствомъ. Вліяніе на литературную дѣятельность отца она, если и имѣла, то чисто пассивное. Помню, что она меня выучила читать, а дальнѣйшее обученіе мое производилъ отецъ, пока сталъ посылать въ училище. Вѣроятно и прочихъ своихъ дѣтей она выучила грамотѣ».

«Неожиданная отставка моего отца вызвала большое сожалѣніе какъ у его подчиненныхъ,—учащихъ и учащихся, такъ и со стороны всего свѣнцянскаго общества».

«Возвратившись на родину, онъ купилъ себѣ въ Мстиславлѣ домикъ и, какъ обыватель этого города, какъ домовладѣлецъ, онъ вскорѣ, по предложенію мѣстнаго предводителя дворянства, былъ назначенъ депутатомъ въ мѣстную квартирную коммиссію. Эта служба дала ему право на полученіе ордена св. Владиміра за 35-ти-лѣтнюю службу».

Въ часы свободные отъ лѣтнихъ занятій Иванъ Ивановичъ занимался литературой по интересовавшимъ его предметамъ. Такъ, онъ написалъ статью: «О борьбѣ благочестія съ суевѣріями и заблужденіями во времена ветхозавѣтной церкви».

«Первую мысль заняться собираніемъ матеріаловъ по бѣлорусской этнографіи подали ему бѣлорусскіе священники. Вотъ какъ объ этомъ говоритъ онъ въ своей автобіографіи: «Въ праздники Рождества Христова, будучи у Ивана Максимовича (своего племянника) въ гостяхъ, я нашелъ тамъ довольно много священниковъ его благочинія, людей образованныхъ, которые, говоря о современной филологіи, всѣ совѣтовали мнѣ заняться бѣлорусскимъ нарѣчіемъ, богатымъ предметомъ для разработки его. Съ этого времени я началъ собирать матеріалы для составленія словаря бѣлорусскаго нарѣчія и съ начала 1848 года положилъ начало по этому предмету». «Для успѣшнаго выполненія этого дѣла», замѣчаетъ при этомъ В. И. Носовичъ, «отецъ мой не жалѣлъ никакихъ издержекъ, ѣздилъ въ разныя, интересовавшія его бѣлорусскія мѣстности. Живя съ малыхъ лѣтъ среди сельскаго люда, хорошо зналъ какъ нарѣчіе бѣлоруссовъ, такъ и множество ихъ пѣсенъ, пословицъ, поговорокъ и т. п. Онъ зналъ и чтилъ ихъ обычаи. Помню, что когда я, бывало пріѣзжалъ на каникулы въ Мстиславъ къ родителямъ, большей частью во время дожинокъ, то жницы приходили къ намъ въ домъ съ вѣнками изъ ржаныхъ колосьевъ и съ жатвенными пѣснями, причемъ разъ на меня, молодого панича былъ возложенъ такой вѣнокъ. Отецъ мой зналъ очень хорошо не только текстъ пѣсенъ, но и ихъ мотивы и любилъ ихъ пѣть. Особенно восхищался онъ напѣвомъ одной пѣсни о томъ, какъ заря потеряла ключи и т. д. Жаль, что не помню ея продолженія*). Помню еще, что онъ, какъ только началъ собирать матеріалы для словаря, то всегда носилъ при себѣ тетрадку, куда немедленно вносилъ каждое новое для него слово, которое попадалось ему въ разговорѣ съ простолюдиномъ, каждую интересную пѣсню, пословицу п т. п.

Люди, болѣе или менѣе образованные, родомъ бѣлоруссы, всегда относились вполнѣ сочувственно къ этнографическимъ трудамъ моего отца, всячески способствовали ему въ этомъ. Что касается простолюдиновъ, то они простодушно сообщали ему требуемыя свѣдѣнія за чаркой ли горѣлки, за стаканомъ ли чаю, или просто по расположенію къ нему. Не помню, чтобы отецъ жаловался на тупое отнѣкиванье бѣлорусскихъ простолюдиновъ сообщать ему тотъ или другой матеріалъ народной поэзіи».

«Въ 1850 году Ив. Ив. представилъ въ II отдѣленіе Императорской Академіи Наукъ: 1) краткое филологическое наблюденіе надъ бѣлорусскимъ нарѣчіемъ, 2) Краткое собраніе бѣлорусскихъ словъ и 3) Сборникъ (до 1000) бѣлорусскихъ пословицъ, который впослѣдствіе былъ напечатанъ въ академическихъ изданіяхъ. За всѣ доставленные труды академія удостоила И. И. награды въ 150 р. Въ 1852 году имъ представленъ былъ академику Изм. Ив. Срезневскому сперва сборникъ народныхъ бѣлорусскихъ басенъ, повѣстей и былей, а вслѣдъ за тѣмъ и другой сборникъ бѣлорусскихъ пѣсенъ. Но оба эти сборника Ивана Ивановича пропали и, какъ кажется, безслѣдно.

По смерти протоіерея Григоровича, занимавшагося составленіемъ областнаго бѣлорусскаго словаря для Имп. Академіи Наукъ II ея отдѣленіе и готово было предложить это дѣло моему отцу, но нѣкоторые его сочлены не рѣшались дать на это свое согласіе, въ виду преклонности его лѣтъ, заставившей ихъ опасаться, что ему не удастся довести этотъ трудъ до конца, почему съ предложепіемъ этой работы отдѣленіе обратилось къ молодому бѣлоруссу, г. Микуцкому. Но какъ ни горько было Ивану Ивановичу узнать это рѣшеніе Отдѣленія, однако оно не въ силахъ было погасить въ немъ неугомоннаго желанія продолжать заниматься этимъ завѣтнымъ для него дѣломъ, на которое онъ потратилъ столько труда и времени и притомъ чувствовалъ въ себѣ еще достаточно силы, чтобы довести его до желанной цѣли. Поэтому онъ не переставалъ хлопотать, чтобы Академія поручила ему этотъ трудъ. Но это однако ему не удалось. Онъ добился отъ Отдѣленія только того, что оно ему поручило составить алфавитный указатель старинныхъ бѣлорусскихъ словъ, заключающихся въ актахъ Западной Россіи, для чего оно и выслало ему и самые акты. За этотъ трудъ, надъ которымъ Ив. Ив. работалъ не менѣе пяти лѣтъ, онъ былъ награжденъ двумястами рублями.

Наконецъ въ 1861 году, послѣ долгихъ, усиленныхъ хлопотъ Ив. Ив. удалось-таки добиться того, что Отдѣленіе предложило ему представить его бѣлорусскій словарь па конкурсъ къ полученію Демидовской преміи, которая ему и была присуждена въ размѣрѣ 714 р., съ тѣмъ, чтобы деньги эти были ему выданы только по напечатаніи всего труда. Послѣ долгихъ колебаній И. И., по совѣту одного академика, рѣшился представить свой многолѣтній трудъ въ распоряженіе академіи, которая и напечатала его на своемъ иждивеніи, выдавъ автору въ его пользу сто экземпляровъ.

Въ 1864 г. И. И. представилъ въ Имп. Геогр. Общество свой сборникъ бѣлорусскихъ пословицъ (до 3000), за который удостоился получить золотую медаль, а въ 1865 г. выбранъ членомъ-сотрудникомъ этого общества по отдѣленію этнографіи. Въ этомъ же году онъ, за представленный имъ во II Отдѣленіе Имп. Академіи наукъ, на соисканіе преміи гр. Уварова, указатель старинныхъ бѣлорусскихъ словъ, имъ извлеченныхъ изъ историческихъ актовъ Западной Россіи, получилъ 1500 рублей. Это же отдѣленіе выразило свое сочувствіе къ полезной дѣятельности И. И. еще и другимъ образомъ. По его представленію Государь Императоръ, во вниманіе къ ученымъ заслугамъ Носовича, всемилостивѣйше соизволилъ въ 1870 году наградить его орденомъ св. Станислава 2-й степени.

Остальную часть своей жизни Иванъ Ивановичъ провелъ въ городѣ Мстиславлѣ среди семьи младшаго своего сына, которую онъ взялъ къ себѣ въ домъ на свое попеченіе. Привыкши къ постоянному труду, онъ не въ состояніи былъ вести жизнь бездѣятельную, а потому и не переставалъ заниматься литературными трудами. Но огорченія, переносимыя имъ за пороки младшаго сына, сильно потрясли его довольно крѣпкій организмъ. Онъ сталъ быстро дряхлѣть, къ тому же неумѣренное напряженіе глазъ все болѣе и болѣе ослабляли его зрѣніе. Уже съ іюня 1876 года онъ въ письмахъ своихъ къ отсутствующимъ дѣтямъ начинаетъ жаловаться па слабость зрѣнія, но все-таки продолжалъ писать ихъ самъ. Но чѣмъ дальше, тѣмъ почеркъ его становился все неровнѣй и неровнѣй: то строка находитъ па строку, то попадается только начало слова, а иногда только конецъ его. Съ начала 1877 г. письма отъ него стали получать писанными уже подъ диктовку, рукой младшаго брата, только съ его собственноручной подписью. Въ иныхъ письмахъ онъ дѣлаетъ приписки, разобрать которыя было весьма трудно. Въ іюнѣ 1877 г. у Ив. Ив. начало проявляться такое ослабленіе организма, что когда онъ настойчиво пробовалъ ходить безъ посторонней помощи, то все падалъ и сильно ушибался. Въ іюлѣ у него на ногахъ стала показываться опухоль. Старецъ постепенно угасалъ и наконецъ 25-го іюля въ три часа утра означеннаго года скончался на 89 году своей жизни. Онъ похороненъ на кладбищѣ Пустынскаго монастыря. Въ похоронахъ его участвовало все Мстиславльское духовенство съ извѣстнымъ радѣтелемъ о народномъ образованіи въ краѣ,—архимандритомъ Пустынскаго монастыря, отцемъ Антоніемъ во главѣ».

Со времени смерти нашего этнографа прошло уже 23 года. Дѣло изученія бѣлорусскаго племени въ отношеніи этнографическомъ и діалектическомъ успѣло съ тѣхъ поръ шагнуть далеко впередъ. На это поприще выступила и стала дѣйствовать съ замѣчательнымъ успѣхомъ цѣлая вереница новыхъ, хорошо приготовленныхъ ретивыхъ дѣятелей, большею частью изъ мѣстныхъ уроженцевъ въ Бѣлоруссіи, которымъ, безъ сомнѣнія, приходилось нерѣдко пользоваться словаремъ Носовича, какъ необходимымъ подспорьемъ при своихъ работахъ. Однако до сего времени не слышно, чтобы кто-нибудь трудился надъ составленіемъ словаря бѣлорусскаго нарѣчія въ болѣе полномъ, болѣе согласномъ съ требованіями современной филологіи видѣ. Для этой работы въ литературѣ нашей накопилось, кажется, достаточно и сыраго, строительнаго матеріала и критическихъ указаній для его обработки, — въ трудахъ Безсонова, Потебни, Карскаго, Ляцкаго, Никифоровскаго, Романова, Апеля, Недешева, Соболевскаго и мн. др. Также ничего не слышно, чтобы кто-нибудь изъ вышеперечисленныхъ этнографовъ печаловался объ отысканіи, собираніи и обнародованіи матеріаловъ для жизнеописанія перваго бѣлорусскаго лексикографа, труженическое существованіе котораго на бѣломъ свѣтѣ прошло и имъ не въ малый прокъ. Изъ предыдущаго краткаго очерка жизни и трудовъ И. И. Носовича читатель видѣлъ, что въ рукахъ его сына Василія Ивановича, которому теперь идетъ 8-й десятокъ, находятся біографическія записки его отца. Ихъ непремѣнно слѣдовало бы издать пока еще можно. Еще въ 188... году почтенный Василій Ивановичъ читалъ мнѣ нѣкоторые отрывки изъ этихъ записокъ, которые я прослушалъ съ большимъ любопытствомъ и вынесъ такое впечатлѣніе, что въ общемъ своемъ составѣ онѣ, помимо ихъ біографическаго значенія, заключаютъ въ себѣ не мало интереснаго и характернаго изъ общественной и политической жизни Бѣлоруссіи въ концѣ 18-го и первой половинѣ 19-го столѣтія. Кромѣ означенныхъ записокъ И. И. Носовича, будущему составителю его біографіи можно будетъ воспользоваться подходящими къ его цѣли данными изъ переписки его со II Отдѣленіемъ Имп. Академіи Наукъ, Этнографическимъ Отдѣленіемъ Имп. Геогр. Общества и съ недавно умершимъ академикомъ А. Ѳ. Бычковымъ. Вся эта переписка безъ сомнѣнія хранится нерушимо, какъ въ семействѣ послѣдняго, такъ и въ архивахъ названныхъ учрежденій. Во всякомъ случаѣ я счелъ нравственнымъ своимъ долгомъ напомнить объ этой задачѣ тѣмъ, кому болѣе всего о ней вѣдать и думать слѣдуетъ. Пора или вѣрнѣе, выражаясь по-бѣлорусски: пора еще не перепорѣла.

П. Шейнъ.

*)Вотъ текстъ этой пѣсни:
Пора, жонки, домовъ ици!
Поцеряла зоря ключи,
Коло постаци идучи,
Да съ соуникомъ гуляючи,
А мѣсика гукаючи.
«А взойдзице, ясны зорки
И найдзице ключи звонки:
Пора землю одмыкаци,
Пора росу выпущаци.
Зап. И. Г. Общ. т. V. Бѣлорусскія пѣсни, собранныя И. Носовичемъ, стр. 95 (отд. оттиска, СПБ. 1874, стр. 51, № 9).


Напечатано по распоряженію Императорской Академіи Наукъ.
Декабрь 1900 г. Непремѣнный секретарь, Академикъ Н. Дубровинъ.

Извлечено изъ Извѣстій Отдѣленія русскаго языка и словесности Императорской Академіи Наукъ, т. V (1900 г.), кн. 3-ой, стран. 956—968.

Типографія императорской академіи наукъ (Вас. Остр., 9 лин. № 12).

Крыніца: Гуліцкі М. Ф. Нарысы гісторыі беларускай лексікаграфіі (ХІХ – пачатак ХХ ст.). – Мн.: Выш. школа, 1978. С. 50–83, 114.

 

У гісторыі вывучэння беларускай мовы пачэснае месца належыць буйному беларускаму вучонаму І. Насовічу. З 1844 г. ён клапатліва запісваў матэрыялы для слоўніка ў 1848 г. пачаў яго ўкладанне. Як успамінаў В. Насовіч – сын вучонага, І. Насовіч не лічыўся з выдаткамі, ездзіў у розныя мясцовасці, каб толькі папоўніць свае запісы. У 1850 г. І. Насовіч закончыў першае даследаванне з чатырох частак: 1) «Опыт краткого филологического наблюдения о белорусском наречии»; 2) «Собрание белорусских слов по алфавиту»; 3) «Сборник белорусских пословиц (1000)»; 4) «Несколько белорусских басен, народных анекдотов и повестей». Першыя тры часткі паслаў у Акадэмію навук. На адным з лістападаўскіх паседжанняў Другога аддзялення Акадэміі навук гэтыя матэрыялы перадалі на разгляд І. Сразнеўскаму, які ў снежні зачытаў запіску «О трудах Носовича касательно Белорусского наречия». Пасля кароткага агляду небагатай на той час літаратуры па беларускай мове І. Сразнеўскі, гаворачы пра беларускія прыказкі, заўважае, што зборнік Насовіча самы большы сярод падобных прац, што ў зборніку падаецца шмат новага; уменне Насовіча ўзяцца за справу, уменне, спалучанае з магчымасцю рабіць і правяраць назіранні на месцы, выклікае яшчэ большую павагу да яго. І. Сразнеўскі раіў Аддзяленню прасіць І. Насовіча як добрасумленнага даследчыка, які грунтоўна ведае асаблівасці беларускай мовы, працягваць запісы народнай творчасці, прысылаць іх у Акадэмію68. Да падборкі беларускіх прыказак і прымавак69, якая была надрукавана ў «Известиях Академии наук», І. Насовіч склаў слоўнічак на 227 адзінак – «Объяснения к белорусским пословицам и поговоркам»70, які быў першай лексікаграфічнай спробай аўтара. У слоўніку перш за ўсё ішлі пошукі, выпрацоўваліся спосабы тлумачэння слоў. Арыентуючыся на рускага чытача і дбаючы пра даходлівасць прыказак, І. Насовіч перакладаў незразумелыя словы (жартаваць – шутить, зычиць – желать, советовать; кабат – кафтан, кепики – шуточки), пры неабходнасці даваў апісальныя тлумачэнні (гули – в праздности проводимое время; жданка – кушанье, ради которого ждут гостя; ляда – вырубка леса для пашни). Тлумачэнням яшчэ не хапала канкрэтнасці, дакладнасці, гэта былі першыя практыкаванні ў лексікаграфічнай справе.

Лёс першых дзвюх частак крыху іншы: ім не давялося быць надрукаванымі. «Опыт краткого филологического наблюдения о белорусском наречии»71 захоўваецца ў аддзеле рукапісаў Бібліятэкі Акадэміі навук СССР у Ленінградзе, тут зберагаецца і «Собрание белорусских слов по алфавиту»72. У кароткай прадмове да яго І. Насовіч выказвае некаторыя меркаванні адносна паходжання беларускіх слоў. У беларускай лексіцы ён выдзяляе групу слоў, якія ўтварыліся ад гукаперайманняў, групу слоў рускага і славянскага кораняў, запазычанні з іншых моў і ўласна беларускія словы, якія і складаюць «Собрание белорусских слов по алфавиту». Гэтую працу сам аўтар не лічыць поўнай і бездакорнай. Каб мець поўны і дасканалы збор беларускіх слоў, на думку І. Насовіча, назіранні патрэбна весці не ў адной мясцовасці: кожны павет можа мець свае, асаблівыя словы73.

Слоўнічак займае 56 старонак і змяшчае 2224 артыкулы, а слоў значна больш, бо некаторыя артыкулы распрацаваны гнездавым спосабам. Каб перадаць асаблівасці беларускага вымаўлення, аўтар распрацаваў сістэму ўмоўных абазначэнняў да галосных. У рэестр увайшлі беларуская народная лексіка, уласныя імёны (Авсей, Авхим, Мацей, Солоха, Церех), гукапераймальныя словы, выклічнікі. Народная фразеалогія таксама часткова трапіла як ілюстрацыйны матэрыял, асобныя фразеалагічныя словазлучэнні ў рэестры займаюць спецыяльнае месца адпаведна з апорным словам. Фразеалагізмам звычайна даецца адвольны пераклад ці апісальнае тлумачэнне на рускай мове, зрэдку адзначаюцца сітуацыі, пры якіх фразеалагізм выкарыстоўваецца. Гульма гуляць – безпрестанно гулять, проводить время в праздности, вести разгульную жизнь. Кошели плесть – врать. Смычков перевоз – самое критическое положение и несчастное приключение. Чубы дзелиць – драться между собой.

Перад складальнікам стаяла шмат розных праблем, і перш за ўсё турбавала праблема рэестру: як быць са словамі, вытворнымі ад загаловачнага, як падаваць словы з памяншальнымі і павелічальнымі суфіксамі, як будаваць артыкулы з мнагазначнымі словамі, дзе знайсці месца для марфалагічных і фанетычных варыянтаў слова? Некаторыя з гэтых пытанняў і на сённяшні дзень з’яўляюцца дыскусійнымі, таму можна ўявіць становішча складальніка, які працаваў, не маючы дастатковага вопыту і кваліфікаваных кансультацый. І ўсё-такі большасць пытанняў у некаторай ступені знайшла сваё вырашэнне.

У аснове будовы рэестру ляжыць алфавітны парадак размяшчэння слоў, але ў асобных выпадках ён парушаецца. Словы, утвораныя суфіксальным і прэфіксальным спосабамі ад загаловачнага і семантычна аб’яднаныя з ім, калі падаць іх у адпаведнасці з алфавітам, вымушалі складальніка часта паўтараць адны і тыя тлумачэнні поўнасцю ці з невялікімі зменамі, апрача таго, слова аддалялася ад сваіх семантычна роднасных адзінак, а памер слоўніка павялічваўся. Таму для вытворных слоў з выразнымі марфалагічнымі і сэнсавымі сувязямі І. Насовіч выбраў гнездавы метад групавання, пры якім загаловачнае слова з улікам алфавіту займае сваё месца ў рэестры, а вытворныя падаюцца, групуюцца вакол яго. Характэрна, што загаловачнымі словамі звычайна выступаюць дзеясловы, назоўнікі і прыметнікі. Адзін артыкул распрацоўваецца на словы годоваць, выгодоваць, подгодоваць, взгодоваць; разам падаюцца крама, крамник, крамный. Для паўнаты ўяўлення пададзім як прыклад артыкул з загалоўкам Церебиць. Церебиць – чистить, истреблять, вырубать негодный лес; обчищать клюв, подобно птице; есть с жадностью и с жаром выговаривать; расцеребиць – вырубить лес, сделать поляну; обцеребиць – обрубить сучья и обыграть; нацеребиць – наговорить колкостей. Правду матку цере́биць – выговаривает дельно. Цереби сват капусту; коли б ты не под’ехав, свинни б поели – убирай сват капусту, если б ты не приехал, отдали бы свиньям. Происходит от теребить – истреблять.

Словы з павелічальнымі і памяншальнымі суфіксамі таксама групуюцца пры асноўным слове. Так, словы званок, званочак падаюцца каля невытворнага звон, адным артыкулам даюцца словы кнот і кноцик, пасля скиба, скибка, скибачка, затым хлопец і хлапчына, щура і щурка (мыш), глёк і глячок, зязюля і зязюлька і інш. Толькі памяншальнае баничка ад банька ’кольцо у сбруи’, відаць, па недаглядзе заняло самастойнае месца; барилка і барилочка падаюцца адным артыкулам, але асобна ад барило, відаць, таму, што яно мае пераноснае значэнне.

У «Собрании белорусских слов по алафавиту» І. Насовіч правільна вырашыў пытанне падачы мнагазначных слоў і амонімаў. Выявіць у слове ўсе значэнні не заўсёды проста, бывае цяжка ўстанавіць, ці гэта адценне значэння, ці спецыфічнае ўжыванне слова са звычайным значэннем, ці новае самастойнае значэнне. Складальнік занатаваў нямала мнагазначных слоў, але, падаючы іх у слоўніку, вельмі нясмела падкрэсліваў другасныя значэнні, не падаваў за адпаведнымі нумарамі, а толькі заўвагамі агаворваў пераноснае значэнне пры асноўным. Так, у слове барыла як асноўнае падае значэнне ’собственно порядочный боченок’ і далей робіць заўвагу «но употребляется только в бранном смысле и значит великий дурак»; у слове вар вылучае два значэнні ’кипяток’ і ’сильный зной’. Насеканик – палка с насечками и изуродованный оспою. Цецера – тетёрка и бранное слово ротозей. Здараецца, што асноўнае значэнне слова апускаецца і падаецца толькі пераноснае. Хамут – бранное слово, мужик, ролейник. Чесаць – бежать. Бандура – бранное слово, великий дурак и неуклюжий в возрасте.

Амонімы ў слоўніку падаюцца асобнымі артыкуламі. Гостинец – привозный от гостей подарок. Госцинец – торная дорога, особо с канавами. Полоник – чумичка, разливная деревянная ложка, половник. Полоник – головастик, из которого образуется лягушка. Але словы-амонімы люлька ’колыска’ і люлька ’трубка’ аказаліся ў адным артыкуле.

У нарыхтаваных для слоўніка матэрыялах занатавана па некалькі фанетычных, марфалагічных варыянтаў слова. Насовіч прыняў за правіла падаваць іх адным артыкулам, за адным тлумачэннем. Так, словы блазен і блазён ’несмысль, глупый дурачок’, болона і болонина ’поляна’, воконница і буконница ’ставня’, загана і заган ’порок, изъян’, каменок і каминок ’камин’, крупеня і крупник ’простая похлебка из круп’, маланка і молодня ’молния’, мень і мянтуз ’налим-рыба’, скаголиць і скуголіць ’голосить, более свойственно детям’, тайстра і кайстра ’котомка’ аб’яднаны пад адным загаловачным словам.

Адсылкамі аўтар карыстаецца абмежавана і звяртаецца да іх, каб паказаць варыянты слова, устанавіць семантычныя сувязі, падкрэсліць этымалогію. Так, ад слова айдзе (вопросит. союз где) даецца спасылка на идзе; таврицьчавриць; ад дзеньковаць да дзяковаць; ад выжиливацьца да жилиць и жилицься.

Беларускія словы аўтар пераклаў на рускую мову адным або некалькімі беспамылкова падабранымі адпаведнікамі. Бизун – плеть. Важко – тяжело. Головешка – головня, ожиг. Грунтовно – основательно, фундаментально. Докучаць – беспокоить, надоедать. Жировацьца – пресыщаться, роскошествовать. Чары – очарование, колдовство, туман. Чмут – обманщик, шут, балагур, лгун и пустомеля.

Семантычная характарыстыка слова даецца апісальна, гэтым спосабам аўтар карыстаецца нават тады, калі можна было б абмежавацца рускім адпаведнікам. Для тлумачэнняў І. Насовіча характэрны дакладнасць і даходлівасць. Аргуш – лист вообще бумаги, жести и проч. Балька – перакладина в потолке дома или сарае. Шкалик – стекляный штофик с известною мерою водки. Юдзиць – поступать лукаво; выюдзиць – выманить что-либо лукавством.

Даволі часта аўтар слоўніка замест тлумачэння робіць этымалагічныя экскурсы і падае параўнанні з іншымі словамі. Этымалогія шмат якіх слоў па-сапраўднаму навуковая. Так, па этымалогіі аўтара, слова берема ’ноша’ паходзіць ад слова бремя; балазе ’хорошо, лучше’ ад славянск. благо, блазе; боизко – ад боязнь. Слова макацёр ’глиняный поставец и вазон’, на думку Насовіча, утварылася са слоў мак и тереть. Нажма ’топкое место’ ўтварылася ад нажимать. Разынки – изюм. происх. от франц. raisin. Шчурка – мышка. Щура – мышь, по польски szczur. Жмаки – выжимки, происходит от жму. Поклёп – подозрение, происходит от клепать «клеветать».

У слоўніку ёсць і такія высновы, з якімі пагадзіцца нельга, бо створаныя яны без глыбокага аналізу слова; этымалагічныя даведкі тут надуманыя, непераканальныя, наіўныя. Пададзім некалькі разважанняў такога характару. Блышить – дурачить, туманить, обманывать, а особенно посредством нашептывания. Ат! блышыт! Туманит! пустое болтает. Оно есть или сложное слово балы шить, балы точить или испорченное слово от блажить ’дурачить’. Бляха – жесть. Кажется можно произвести от блеск. Этымалагічныя тлумачэнні і разведкі для такога тыпу слоўнікаў увогуле неабгрунтаваныя, бо яны не могуць у поўнай меры раскрыць семантыку слова і падкрэсліваюць тое значэнне, якое слова мела раней, а сучаснае значэнне не заўсёды можа адпавядаць мінуламу.

Граматычныя і стылістычныя паметы выкарыстоўваюцца рэдка, бессістэмна, непаслядоўна. Хутчэй за ўсё іх трэба лічыць кароткімі аўтарскімі заўвагамі і рэмаркамі, якія ўзніклі ў працэсе складання слоўніка ў адносінах да асобных слоў. У выніку пры словах часам вызначаецца часціна мовы (прыслоўе, злучнік, выклічнік), падкрэсліваюцца асаблівасці і сфера ўжывання (множны лік, канчатак якога-небудзь склону, безасабовы дзеяслоў), робяцца спробы стылёвага размежавання (пераноснае, лаянкавае). Альбо – союз либо, или. Аяй – межд. радостного восклицания. Бамбиза – бранное слово на возрастного, неуклюжего. Вадзиць – безл. гл. вредно. Босонож – нар. босиком. Брахнико – зват. п. братец! Годовины – м. ч. годичное поминовение по умершем и годичное условие. Залоза – ед. ч. железа в теле, м. ч. залозьзя. Зюзька – боящийся холоду, слово укорительное. Ихный – местоим. притяж. их. Чужаница – общ. р. чужой, чуж чужаница – совершенно чужой.

Ілюстрацыйнаму матэрыялу беларускія лексікографы на той час яшчэ не надавалі вялікага значэння, навуковыя асновы слоўнікавай справы толькі закладваліся, і І. Насовіч, які пачынаў свой шлях у лексікаграфіі, безумоўна, не мог прыйсці да думкі аб неабходнасці прыкладаў-ілюстрацый у невялікім слоўнічку. Магчыма, былі ў складальніка адносна гэтага і іншыя меркаванні. Напрыклад, І. Насовіч называе сваю працу не слоўнікам, а «Собранием белорусских слов по алфавиту», і, мажліва, што такая назва была прычынай не падаваць прыкладаў да загаловачных слоў. Нагадаем, што недахопу ў ілюстрацыйным матэрыяле ў Насовіча не было: разам з «Опытом краткого филологического наблюдения о белорусском наречии» і «Собранием белорусских слов по алфавиту» ён выслаў 1000 прыказак, а ў слоўнічку выкарыстаў не больш чым дзве-тры. Лексікаграфічная практыка настойліва наводзіла на думку, што ілюстрацыйны матэрыял не толькі патрэбны для чытачоў, але і ў значнай ступені палягчае працу складальніка ў тым сэнсе, што прыклады дапамагаюць паўней зразумець семантыку слова і ў некаторай ступені кампенсуюць недакладнасці, дапушчаныя пры выяўленні яго значэнняў. Так у «Собрании белорусских слов по алфавиту» з’явілася некалькі артыкулаў, падмацаваных выразамі з жывой мовы, вытрымкамі з народнай творчасці. Прыклады, асабліва гутарковыя, браліся самыя кароткія, з двух-трох слоў. Зразумела, ім неставала лагічнай закончанасці, і слова не магло праявіць сябе ў натуральным асяроддзі. Ілюстрацыі з народнай творчасці падабраны больш удала і лепш выконваюць сваю ролю, аўтар перакладае іх на рускую мову. Вось некалькі артыкулаў такога тыпу. Бурколка – детская игрушка, производящая урчанье; в переносном смысле уста, как орудие ворчанья. Не бурчи, а то бурколку побью. – Не ворчи, не то по губам достанеш. Вариво – щи и вообще всё вареное жидкое кушанье. Уле́й якога варива. – Дай чего либо вареного. Вомиг – пересол. Вомиг вомигом. – Через чур пересолено. Ранница – утро вообще. Якая ранница! – Какое утро! Уежно – нар. в довольстве. Не уежно, дак улежно. – Хотя не доешь, так выспишься. Не сыто, по крайней мере спокойно.

«Собрание белорусских слов по алфавиту» – першая і не зусім дакладная лексікаграфічная спроба І. Насовіча. Тут складальнік толькі пачынаў асэнсоўваць асноўныя прыёмы лексікаграфічнай апрацоўкі слова, шукаючы найбольш прыймальныя, прыдатныя, рацыянальныя. Укладаючы слоўнік, І. Насовіч вытрымаў асноўныя лексікаграфічныя патрабаванні: сістэматызаваў словы ў алфавітным парадку, у рэестравых словах паставіў націскі, забяспечыў словы адпаведнымі тлумачэннямі. Але разам з алфавітным размяшчэннем слоў сустракаюцца элементы гнездавога, у аўтара не хапае цвёрдага навыку размежавання і падачы значэнняў слоў, не лепшым спосабам вырашаецца пытанне пра месца ў рэестры фанетычных і марфалагічных варыянтаў слова, абмежавана даюцца граматычныя характарыстыкі і стылёвае размежаванне слоў, не заўсёды ўстанаўліваюцца сінанімічныя, семантычныя, этымалагічныя сувязі паміж словамі. Нягледзячы на гэтыя недахопы, слоўнік дае магчымасць прасачыць, як ішло станаўленне беларускай лексікаграфіі, як удасканальвалася майстэрства І. Насовіча-лексікографа.

І. Насовіча не задавальняла аматарская праца ў галіне беларускай філалогіі, яму хацелася дасканала даследаваць беларускую лексіку, падрыхтаваць грунтоўнае выданне, якое пайшло б на карысць навуцы. Таму пасля смерці І. Грыгаровіча, які пачаў складаць «Словарь западнорусского наречия» і не давёў яго да канца, І. Насовіч настойліва прасіў Другое аддзяленне Акадэміі навук даручыць яму закончыць працу. Такой згоды атрымаць не ўдалося, але жаданне І. Насовіча ўзялі пад увагу і 29 верасня 1853 г. прапанавалі на матэрыялах «Актов, относящихся к истории Западной России» (Спб., 1846–1853) скласці слоўнік старажытных беларускіх слоў. І. Насовіч каля трох з паловай гадоў аддаў гэтай працы. У пачатку 1857 г. ён падаў слоўнік у Акадэмію навук. Спецыяльная камісія з акадэмікаў А. Вастокава, І. Сразнеўскага і М. Каркунова станоўча ацаніла слоўнік і раіла да друку, аўтара ў 1865 г. узнагародзілі Увараўскай прэміяй, але слоўнік так і застаўся ляжаць у рукапісе.

Слоўнік старажытнай мовы І. Насовіча займае 1110 старонак вялікага фармату і налічвае каля 12 тысяч рэестравых слоў. Перад слоўнікам падаюцца прадмова і спіс скарачэнняў. Падрабязны аналіз гэтай працы дэталёва зроблены А. Жураўскім і І. Крамко74. Коратка пералічым, якія ўдасканаленні ўвёў І. Насовіч у практыку лексікаграфічнай апрацоўкі слова ў параўнанні з «Собранием белорусских слов по алфавиту», сваёй папярэдняй працай.

У слоўніку старажытнай мовы І. Насовіч строга вытрымаў алфавітны парадак размяшчэння ўсіх слоў, у тым ліку іх фанетычных і марфалагічных варыянтаў, шырока скарыстаўшы сістэму адсылак. На памяншальныя і павелічальныя формы слоў адводзяцца самастойныя артыкулы, загаловачныя словы падаюцца ў пачатковай форме, праўда сустракаюцца абгрунтаваныя адступленні ад гэтага правіла. У слоўніку знайшлі адлюстраванне мнагазначнасць слова і аманімія. Кожнае загаловачнае слова мае свой сталы граматычны каментарый для кожнай часціны мовы: адзначаецца часціна мовы, род для назоўнікаў, трыванне для дзеясловаў і г. д. Стылістычныя паметы паказваюць сферу ўжывання слова, яго памяншальныя, зневажальныя формы і інш. Для тлумачэння беларускай лексікі выкарыстоўваюцца рускія адпаведнікі, філалагічныя апісанні, этымалагічныя даведкі, параўнанні з іншымі мовамі. У склад слоўнікавых артыкулаў уваходзіць дакладна пашпартызаваны ілюстрацыйны матэрыял.

Працуючы над слоўнікам старажытнай мовы, І. Насовіч глыбока вывучыў лексіку беларускіх актаў і асаблівасці яе ўтварэння. Было відаць, што пісьмовыя помнікі трапілі не ўсе словы, якія існавалі ў мове. І. Насовіч склаў і 30 красавіка 1858 г. паслаў у Акадэмію навук «Извлечение из алфавитного указателя старинных слов, которые по словопроизведению должны были существовать, хотя в Актах западной России их не имеется»75. Гэты слоўнік з рэестрам у два слупкі займае больш чым 14 старонак і змяшчае 1086 слоў.

Слоўнік старажытнай беларускай мовы разам з дадаткам пакуль што застаецца самай вялікай працай беларускай гістарычнай лексікаграфіі. У працэсе складання яго І. Насовіч дасканала авалодаў майстэрствам лексікографа, набыў вопыт выяўлення і тлумачэння значэння слоў, выпрацаваў асноўныя крытэрыі адбору слоў і план слоўніка жывой народнай мовы.

Ад задумы скласці грунтоўны слоўнік беларускай мовы І. Насовіч не адступаўся: з 1848 г. паралельна з іншымі заняткамі па беларускай філалогіі ён карпатліва працаваў над вялікім беларускім слоўнікам і не пераставаў хадайнічаць, каб атрымаць афіцыйную згоду на яго складанне. Нарэшце пасля доўгіх і настойлівых намаганняў у 1861 г. Аддзяленне рускай мовы і славеснасці Акадэміі навук прапанавала І. Насовічу падаць беларусскі слоўнік на конкурс, дзе працу адзначылі Дзямідаўскай прэміяй (1863). Толькі ў 1870 г. «Словарь белорусского наречия» быў надрукаваны. Прайшло больш за сто гадоў пасля выхаду слоўніка ў свет, але крытычнага аналізу гэтай працы і да сённяшняга дня няма. Па некалькі абзацаў ці нават радкоў слоўніку ў розныя часы ўдзялялі І. Сразнеўскі76, М. Шапіра77, Я. Карскі78, М. Суднік79, Е. Казачок і Л. Рубцова80, Я. Камароўскі81. Слоўнік І. Насовіча атрымаў высокую ацэнку спецыялістаў, і з пазіцый сённяшняй лексікаграфічнай навукі трэба вызначыць, у чым і ў якой ступені яму можна давяраць, дзе праца патрабуе асцярожнай крытыкі і ўдакладненняў.

Стварэнне кожнага слоўніка заўсёды абумоўліваецца пэўнымі прычынамі, і лексікограф, беручыся за працу, заўсёды павінен глыбока ўсведамляць яе мэту, бачыць яе прызначэнне. Якая мэта стаяла перад складальнікам «Словаря белорусского наречия» І. Насовічам?

Як у першай, так і ў другой палове ХІХ ст. у поглядах на беларускую мову не было адзінства. Адны даследчыкі (Б. Ліндэ, М. Надзеждзін, М. Максімовіч) лічылі яе самастойнай славянскай мовай, другія (І. Сразнеўскі, А. Сабалеўскі) разглядалі беларускую мову як адгалінаванне рускай або польскай мовы. Нягледзячы на адсутнасць адзінага погляду на беларускую мову, багатая старажытная пісьмовая спадчына беларускага народа звярнула на сябе ўвагу ў сувязі з інтэнсіўным этнаграфічным і гістарычным вывучэннем Беларусі. У апублікаваных помніках беларускага пісьменства было шмат нерасшыфраванага, незразумелага. І. Грыгаровічу прапанавалі стварыць такі слоўнік, які дапамог бы чытаць пісьмовыя помнікі, але гэта праца не была закончана. Тады І. Насовіч на матэрыяле актаў і грамат склаў «Алфавитный указатель старинных слов», у якім толькі часткова ахапіў беларускую старажытную лексіку.

Шмат цікавых і каштоўных звестак захавалася і ў беларускай народнай мове, але яна яшчэ зусім не вывучалася. Тады І. Насовічу было даручана скласці слоўнік, які сістэматызаваў бы лексіку жывой народнай мовы і быў бы адначасова крыніцай для лінгвістычных даследаванняў беларускай мовы і дапаможнікам пры чытанні старажытных помнікаў пісьменства. Мэта «Словаря белорусского наречия», як бачым, больш шырокая і складаная, чым мэта прац І. Грыгаровіча і С. Мікуцкага.

Асноўнымі матэрыяламі для слоўніка былі ўласныя запісы І. Насовіча з жывой народнай мовы. Адсюль аўтар выбіраў словы для рэестравай часткі слоўніка і чэрпаў ілюстрацыйны матэрыял. Запісы інтэнсіўна і пастаянна вяліся ў Магілёўскай губерні ў ваколіцах Мсціслава і склалі самую значную частку слоўніка. Частыя пераезды І. Насовіча па службовых справах з аднаго месца на другое таксама садзейнічалі накапленню матэрыялаў для слоўніка, давалі магчымасць глыбей пазнаёміцца з жывой мовай беларускага народа. Так, для слоўніка былі запісаны матэрыялы ў Мінскай, Гродзенскай і Віленскай губернях. Гэтымі чатырма губернямі і акрэсліваюцца тэрытарыяльныя межы, ахопленыя слоўнікам, але колькасць лексікі з апошніх трох губерняў нязначная. І. Насовіч больш за 30 гадоў збіраў і даследаваў беларускі фальклор і выдаў некалькі зборнікаў: вусная народная творчасць беларусаў таксама была крыніцай «Словаря белорусского наречия». Складальнік выкарыстаў свой раней складзены «Алфавитный указатель старинных белорусских слов», «Собрание белорусских слов по алфавиту» і слоўнікі-дадаткі да фальклорных прац. Не засталіся па-за ўвагай І. Насовіча нешматлікія матэрыялы, надрукаваныя ў тагачасных перыядычных выданнях і ў асобных фальклорных і этнаграфічных зборніках (Я. Чачота, Р. Зянкевіча і інш.). Працы І. Грыгаровіча і С. Мікуцкага таксама былі выкарыстаны як крыніцы «Словаря белорусского наречия».

Багацце сабраных матэрыялаў дазволіла І. Насовічу скласці самы поўны на той час і адносна закончаны слоўнік, у які увайшло больш за 30 000 слоў. Гэты слоўнік зберагае народную лексіку, сабраную за кароткі час у 50–60 гады ХІХ ст.; ён цікавы не толькі як даведнік, дзе можна знайсці тлумачэнне таго ці іншага слова, але і як гістарычны помнік, у якім адлюстраваны самыя розныя бакі народнага жыцця той эпохі.

І. Насовіч умела пераймаў лепшыя традыцыі рускай лесікаграфіі, у прыватнасці, такіх прац, як «Опыт областного великорусского словаря» і асабліва «Словарь церковнославянского и русского языка, составленный Вторым отделением Академии наук» (1847). Апошняя праца служыла, па-першае, узорам лексікаграфічнай апрацоўкі беларускай лексікі, па-другое, з дапамогай гэтага слоўніка І. Насовіч будаваў рэестр «Словаря белорусского наречия». У свой слоўнік ён уключыў перш за ўсё лексіку, якая не ўвайшла ў «Словарь церковнославянского и русского языка». Напрыклад, у «Словаре церковнославянского и русского языка» змешчаны словы базар, базарный, базарить; Насовіч у сваёй працы пералічаных слоў не падае, а ў рэестр уключае новыя аднакаранёвыя словы: базаринка, базаринок, базарник, базарница, базарничаць, базарное, базарный, базарский. Прытым базарный у «Словаре церковнославянского и русского языка» – прыметнік са значэннем ’относящийся к базару, рыночный’; у слоўніку Насовіча базарный – субстантываваны прыметнік са значэннем ’чиновник, наблюдающий за порядком на рынке, за сбором пошлин торговых и за другими предметами касательно рынка’. Наглядна пераканацца ў тым, як І. Насовіч выкарыстоўваў «Словарь церковнославянского и русского языка», адбірабчы словы для рэестра, дапаможа прыведзенае ніжэй параўнанне.

У рэестры «Словаря церковнославянского и русского языка» (СЦСРЯ) У рэестры «Словаря белорусского наречия» (СБН)
Акци́зный, акци́з.
Арши́нник, арши́нный, арши́нчик, арши́н.
Атла́сец, атла́сик, атла́сить, атла́ситься, атла́сный, атла́с.
Гиба́ло, ги́баница.
Гуж, гужи́ще, гужевы́й, гуже́м ’на возах, извозом’.
Акцы́зник, акцы́зничек, акцы́зный, акцы́з.
Арши́новый.
Атла́совый.
Гиба́ць.
Гу́жем ’один за другим’.

У «Словарь церковнославянского и русского языка» ўвайшлі словы артист, бальзам, басист, беглец, беглянка і інш., якія ў беларускай мове адрозніваюцца фанетычнымі і марфалагічнымі прыкметамі, і ў «Словаре белорусского наречия» зафіксаваны артыста, бальсам, басиста, бегляк, беглячка.

«Словарь белорусского наречия» падае словы з аднолькавым гукавым і марфемным складам, як і «Словарь церковнославянского и русского языка», але з іншымі лексічнымі значэннямі. Напрыклад, абодва слоўнікі падаюць слова дрот, але лексічныя значэнні яго не супадаюць: дрот ’небольшое копье на коротком древке для метания в неприятеля’ (СЦСРЯ) і дрот ’проволока’ (СБН), буза ’напиток, делаемый из муки гречневой, овсяной и части проса’ (СЦСРЯ) і буза ’подонки’ (СБН).

У «Словаре белорусского наречия» І. Насовіч свядома не падаў слоў, агульных для беларускай, рускай і ўкраінскай моў. У рэестры не знойдзем слоў галава, год, вечар, воз, дом, гара, рука, стол і інш. Некаторыя словы не ўвайшлі ў рэестр, відаць, выпадкова. Напрыклад, у слоўніку Насовіч тлумачыць словы абуза, абузник, абузница, абузничиць, абузный; відавочна, што ў мове ёсць прыслоўе абузна, але яго не знаходзім ў рэестры. З шэрагу слоў воркотня, воркотуння, воркотун, воркотуха, воркоцик выпаў дзеяслоў воркотаць; пасля слоў гончарка, гончароваць у рэестры належала падаць гончар; пасля маляриха, малярня, маляровая, маляровна, маляровачка, маляров, малярский – маляр. Як бачым, слоўнік І. Насовіча не ахапіў усё лексікі, характэрнай для Магілёўшчыны, тым больш няма падстаў гаварыць, што слоўнік дае сістэмнае апісанне беларускай лексікі ўвогуле. Лексікаграфічныя працы такога тыпу акадэмік Л. Шчэрба называў слоўнікамі-даведнікамі, бо яны складаюць «собрание» слоў, «так или иначе отобранных, которое само по себе никогда не является каким-то единым фактом реальной лингвистической действительности, а лишь более или менее произвольным вырезом из нее»82.

У слоўніку І. Насовіч падаў асобныя геаграфічныя назвы (Амцислав, Пицер), уласныя мужчынскія і жаночыя імёны і іх памяншальныя формы (Авдотка, Авдоцця, Авдуля, Авлас, Авсей, Автух, Авхим, Адарка, Адарочка, Атрох, Габрусь, Климаш, Косцюк).

Свайго вырашэння пры складанні «Словаря белорусского наречия» патрабавала праблема размяшчэння ў рэестры фанетычных і марфалагічных варыянтаў слова. Адзначым, што ў слоўніку сабраны назоўнікі, прыметнікі, прыслоўі, якія маюць фанетычныя, марфалагічныя варыянты. Як правіла, І. Насовіч падаваў іх у адным артыкуле. А́грист и а́груст – крыжовник. Впоко́т и впо́коць – рядом, один подле другого. Мали́нник и мали́новик – питейный мёд, настоенный на малине. Отпочи́вок и отпочи́нок – отдых, отдохновение. Амша́ра и амша́рина – место, поросшее мохом. Самохо́ць и самохо́ццю – самоохотно, по доброй воле.

Здавалася б, што на той самай падставе, як і раней пералічаныя словы, павінны быць аб’яднаны ў адным артыкуле варыянты заходзень і заходзец ’захожий’, згубец і згубца ’губитель’, неслух і неслуш ’непослушный, ослушник’, осцень і осцюк ’ость, попадающаяся в пушном хлебе’, севалка і севня ’лукошко, из которого сеют зерновой хлеб’, цеплик і цепляк ’утренник, утренний мороз’ і інш. Алем аўтар слоўніка на адпаведным месцы падаў кожнае слова як загаловачнае, забяспечыўшы варыянты ўзаемнымі спасылкамі. У адным артыкуле змяшчаюцца словы з варыянтным націскам: а́жно і ажно́, бли́жей і ближе́й, да́внина і давнина́, дармо́ і да́рмо, мо́вком і мовко́м, жни́во і жниво́, поды́споддзе і подыспо́ддзе і інш. Марфалагічна блізкія і семантычна аднолькавыя словы, якія адрозніваюцца катэгорыяй роду, аб’яднаны ў адзін слоўнікавы артыкул: азарода і азарод, мурога і мурог, размирица і размир.

Памяншальныя, змякчальныя формы назоўнікаў змяшчаюцца пры загаловачным слове ў пачатковай форме. Застольник, ум. застольничек. Нахлебник. Тлусцяк, ум. тлусцячок. Толстяк. Перина, ум. перинка. Пуховик, пуховичок. Постацянка, смягч. постацяночка. Жница. Цвёрдай паслядоўнасці ў падачы памяншальных і змякчальных форм назоўнікаў няма: словы завязочка, звадка, сенничок, склепик (памяншальныя ад завязка, звада, сенник, склеп) распрацаваны як самастойныя артыкулы.

Назоўнікі жаночага роду, якія супадаюць семантычна і звязаны марфалагічна з адпаведнымі назоўнікамі мужчынскага роду, падаюцца, як правіла, у адным слоўнікавым артыкуле, тады, калі іх алфавітнае месца ў рэестры побач. Докучник, а, с. м. и докучница, ы, с. ж. Неотвязный человек; назойливый хлопотун, нья, проситель, ница. Жигун, а, с. м. и жигуння, и, с. ж. 1) Любящий, ая везде подсмотреть. 2) Проворный, ная. 3) Ябедник, ница. Калі значэнні суадносных назоўнікаў жаночага і мужчынскага роду супадаюць, тады абодва гэтыя назоўнікі выступаюць як як загаловачныя ў розных артыкулах. У слове небощик, напрыклад, Насовіч занатаваў два значэнні: ’покойник’, і ’пропавшая совершенно вещь’, а ў слове небощица толькі адно – ’покойница’, таму словы небощик і небощица разглядаюцца ў асобных артыкулах. Па той самай прычыне занялі самастойныя месцы ў рэестры словы жебрачка і жебрак, сумесник і сумесница і інш.

Разглядаць у самастойных артыкулах суадносныя назоўнікі мужчынскага і жаночага роду ў некаторых выпадках вымагаў алфавітны парадак. Так, у рэестры назоўнік жаночага роду спевачка ад назоўніка мужчынскага роду спевака аддзяляюць словы спеваная, спеваныя, спеваный, спеваць, таму словы спевака і спевачка насуперак асноўнаму правілу, якога трымаўся Насовіч, падаюцца асобна. Паводле такіх меркаванняў распрацаваны артыкулы Супорат і Супоратка. Здараецца, што суадносныя назоўнікі мужчынскага і жаночага роду беспадстаўна раздзелены на самастойныя артыкулы. Побач стаяць у рэестры і не маюць розніцы ў значэннях, але падаюцца асобна назоўнікі ошукалка і ошукальник, подшивальник і подшивальница, трухляк і трухлячка, хитруння і хитрун, чаровник і чаровница.

Вялікія цяжкасці выклікаюцца і неабходнасцю дакладна выявіць значэнні слоў. Гэтая праца ў працэсе падрыхтоўкі слоўніка найбольш складаная і адказная, яна патрабуе павышанай увагі і асаблівых клопатаў. Беларуская лексікалогія ў другой палове ХІХ ст. толькі пачынала развівацца і не магла служыць тэарэтычнай базай для складання слоўніка, не было таксама ніводнага слоўніка, грунтоўнай працы, у якой былі б абагульнены дасягненні беларускай лексікаграфічнай практыкі. І. Насовіч усведамляў складанасць і навізну распачатай справы. У некаторай ступені дапамог той уласны вопыт, які ён набыў, складаючы «Собрание белорусских слов по алфавиту» і, асабліва, працуючы над «Алфавитным указателем старинных слов». І. Насовіч бачыў, што класіфікацыя значэнняў не можа грунтавацца на дэдуктыўна-лагічным прынцыпе падзелу і размяшчэння значэнняў слова. Задача выяўлення семантыкі слова заключалася ў тым, каб дакладна адасобіць канкрэтныя значэнні слова, размежаваць іх, не блытаючы з выпадкамі своеасаблівага выкарыстання слова. Таму на першае месца ў слоўнікавым артыкуле ён ставіў не абстрактна-лагічнае, а тое значэнне, якое лічыў больш даўнім. Пасля асноўных значэнняў слоў падаваў пераносныя і вытворныя. Характэрна, што фармулююцца значэнні сцісла, даступна, лагічна. Го́льник – веник, обтершийся от употребления. За́мець – метель, засыпающая снегом дорогу или поле. Ку́рница – курная, черная изба. Дзе́доваць – 1) Беседовать по стариковски. 2) Нищенствовать. Полотно́ – 1) Холст. 2) Плоская поверхность косы. 3) Сетчатое дно в решете. Вы́футроваць – 1) Подбить мехом, подшить мех под платье. 2) Вымазать глиною внутренность чего. 3) Выбранить порядочно, выругать.

Паўнатой і дакладнасцю характарызуюцца слоўнікавыя артыкулы з мнагазначнымі словамі арчак, бруснець, вор, выцеребка, войтоваць, грунтоваць, дударь, дощанка, драбины, куничное, лупежиць, маковка, мешень, сажелка, трутень, тупица і інш. Ужо зазначалася, што І. Насовіч шырока карыстаўся «Словарем церковнославянского и русского языка». Характэрна, што «Словарь белорусского наречия» пераўзыходзіць названы вышэй слоўнік, асабліва ў выяўленні і размежаванні значэнняў мнагазначных слоў. Напрыклад, слова глум у «Словаре церковнославянского и русского языка» адназначнае – ’шутка’, у «Словаре белорусского наречия» размяжоўваюцца тры значэнні. Глум –1) Дурь. 2) Небрежное употребление. 3) Шутка. У слове арчак ’деревянный седельный прибор’ з «Словаря церковнославянского и русского языка» І. Насовіч вылучыў тры значэнні. Арчак – 1) Лука у седла. 2) Пристяжь. 3) Пристяжная лошадь.

У семантычнай структуры мнагазначнага слова ёсць элементы старога, таго, што адмірае, адыходзіць у мінулае, і элементы новыя, жывыя, якія знаходзяцца на стадыі развіцця. У такіх словах выявіць і класіфікаваць усе значэнні і адценні не зусім проста, з-за гэтага ў слоўніку бываюць выпадкі празмернага драблення, нематываванага выдзялення значэнняў слова і нават часам няправільнага тлумачэння. Не ўнік такога недахопу і слоўнік Насовіча. Так, няма падстаў у слове сеченка паказваць два значэнні – ’изрубленные сечкою стебли огородных растений для корма свиней’ (Сеченкою прикармливаем свиней) і ’изрубленная солома для кормления лошадей и коров, сечка’ (Сеченку подмешиваем в овёс). Нематываванае выдзяленне двух значэнняў і ў слове масць, з якіх на першае месца пастаўлена ’состав для пластыря, мазь’ (Масць от скулки) і на другое – ’состав, употребляемый при прививании черенков’ (Садовая, прищепная масць) і інш. Здаралася, што складальнік адступаў ад свайго прынцыпу падачы значэнняў, парушаў храналагічную паслядоўнасць. Значэнне прыметніка вишнёвенький Насовіч падае ў адваротным парадку. Вишневенький – 1) Раскрасневшийся от употребления вина. Мой мужик став вишневенький. 2) Свойственный вишням. Куплю тобе хатку, ещё сеножатку, и ставок, и млынок, и вишневенький садок.

У слоўніку не вытрымліваецца цвёрды парадак размежавання значэнняў, а паказваў аўтар, як правіла, усе значэнні: і асноўнае, і пераноснае або рабіў на іх спасылку. Так, у слове арясина занатавана асноўнае значэнне ’длинная хворостина’ і пераноснае ’высокорослый, но не складный молодой человек’; у слове труба аўтар падкрэслівае, што яно «кроме известного значения», мае пераноснае ’пражора’ (Труба ты чортова! Коли ты нажрешся?). У артыкулах Выжла, Киснуць, Списаць, Труба складальнік не падаў асноўных, агульнавядомых значэнняў, абмежаваўшыся толькі пераноснымі. Напрыклад, да назоўніка выжла даецца тлумачэнне ’мальчик или девочка, надоедающие своим проворством или вмешательством не в своё дело’, якое трэба разглядаць як пераноснае, вытворнае ад выжла, выжел ’гончая собака’. Дзеяслоў списаць складальнік без агаворкі пакінуў толькі з пераносным значэннем ’наделать на теле кровавых знаков розгами или плетью’.

«Словарь белорусского наречия» І. Насовіча дапаўняе тыя значэнні, якія фіксуюцца «Словарем церковнославянского и русского языка». Дзеяслоў греть, у якім «Словарь церковнославянского и русского языка» вылучае тры значэнні: ’производить теплоту’, ’делать горячим посредством огня’, ’защищать от стужи’, у слоўніку І. Насовіча атрымаў яшчэ адно значэнне ’бить больно’.

Як вядома, у практыцы ўкладання слоўнікаў адной з найбольш складаных з’яўляецца праблема амонімаў. Амонімы часцей за ўсё ўтвараюцца ў выніку распаду полісеміі слоў, таму граніцы паміж мнагазначнасцю слова і аманіміяй няўстойлівыя і рухомыя. Укладальніку слоўніка часта бывае цяжка вызначыць, дзе канчаецца мнагазначнасць і дзе пачынаецца аманімія. Насовіч у большасці выпадкаў паспяхова вырашае гэтую праблему. Напрыклад, у слоўніку да амоніма годзиць распрацаваны тры артыкулы, у адным з іх Насовіч паказвае мнагазначнасць слова. Падаем гэтыя артыкулы поўнасцю.

Годзи́ць, жу, дзиш, сов. Погодзиць, гл. ср. Временить, ожидать. Чего ты будеш годзиць тут, погодзили, да й поедзем. Годзи́ць, жу, дзиш, сов. Догодзиць, гл. ср. Угождать, делать угодное. Годзиш ему, як лихой скуле; в одном не догодзи й ўсё пропало. Годзи́ць, жу, дзиш, гл. д. 1) Мирить две противныя стороны. Ты их годзиш, а ены в вир гледзяць. 2) Склонять к миру неприятеля. Годзи его скорей, не погодзиш, будзець худо. 3) сов. Згодзиць, догодзиць. Договариваць. Годзиць, догодзиць, згодзиць на год работника.

Як самастойныя словы Насовіч падае назоўнікі брук ’каменная настилка’ і брук ’самая быстрина реки’, заспа ’засыпка’ (круп осталося тольки на одну заспу) і заспа ’долгий сон’ (от заспы вочы попухли), лик ’счет’ і лик ’лицо, очертание лица’. Але не ўсе амонімы выдзяляюцца ў асобныя артыкулы: пад адным загалоўкам аб’яднаны словы: лисица ’ліса’, лисица ’орудие для стискивания или сплочения досок, тиски’, лисица ’желтое пятно на одежде от спаления’; курта ’куртка’ і курта ’мальчик, служащий в горнице’; луг ’луг, особенно сенокосный’ і луг ’бук, щелок’; ляк ’сургуч’ і ляк ’испуг’.

«Словарь белорусского наречия» – першая лексікаграфічная праца, у якой словы паслядоўна атрымліваюць дэталёвую граматычную характарыстыку. У папярэдніх падборках слова і слоўніках, за выключэннем слоўніка С. Мікуцкага, граматычныя паметы, рэмаркі былі з’явай рэдкаснай і выпадковай, пра сістэматычнае іх выкарыстанне нельга і гаварыць. Не надаваў увагі граматычным паметам і Насовіч у «Собрании белорусских слов по алфавиту», але ўжо ў «Алфавитном указателе» ён уводзіць як абавязковы лексікаграфічны прыём граматычную характарыстыку слова. Складаючы «Словарь белорусского наречия», Насовіч выпрацаваў адзіныя правілы, якія дазволілі паслядоўна і ў пэўнай сістэме паказаць граматычныя асаблівасці кожнай часціны мовы. Асноўная граматычная характарыстыка назоўнікаў заключаецца ў вызначэнні іх канчаткаў роднага склону назоўніка. Ки́лим, а, с. м. Большой ковёр или войлок. Ладка, и, с. ж. 1) Оладья. 2) Удар по ладони чем-либо в роде наказания. Лазурка, и, с. ж. Синяя краска, лазурь. У слоўнік увайшлі нескланяльныя назоўнікі са спецыяльнымі паметамі. (Ре́бе, с. м. нескл. Господин).

Субстантываваныя прыметнікі і займеннікі маюць памету «в знач. с.», род і канчатак роднага склону. Вартовое́, ого, в знач. с. ср. Платеж за стражу. Свенцоное, наго, в знач. с. ср. Пасхальное, освященное. Сама, ой, в знач. с. ж. Хозяйка дома. Сам, ого, в знач. с. м. Хозяин дома. Агаворваюцца назоўнікі, якія не маюць адзіночнага ліку, зборныя назоўнікі агульнага роду. Выга́ды, ов, с. м. употр. во мн. Выдумки, затеи. Вло́вы, ов, с. м. употр. во мн. Охота, лов. Кло́чче, я, с. ср. собир. Клочки чего-либо волокнистого, хлопье. Калі ўтварэнне роднага склону выклікае цяжкасці ці мае свае асаблівасці (беглыя галосныя, чаргаванне гукаў, змяненне месца націску), то форма роднага склону паказваецца ўсёй той часткай асновы, дзе адбываюцца змены, і канчаткам ці нават цэлым словам. Клине́ц, нца, с. м. Клинообразный выжимок, оставшийся от выбоя конопляного масла. Рознопа́нец, нца, с. м. Человек другого господина. Ручей, ччя, с. м. Ручей, чья.

У некаторых назоўнікаў разам з флексіяй роднага склону вызначаны іншыя формы (форма назоўнага склону множнага ліку, асобныя формы ўскосных склонаў адзіночнага і множнага ліку). Дадатковыя звесткі пра склонавыя формы падаюцца тады, калі ва ўтварэнні ёсць адступленні ад агульнапашыранай нормы. Моля́, и, твор. Молёю, с. ж. Моль. Морг, а, множ. Морги́, ов, с. м. Известная мера сенокосного луга. Свато́ве, мн. число с. м. сват. Во́цэт, у и цту, с. м. Уксус. Родочек, чка и чку, с. м. смягч. слова Род.

Складальнік улічваў семантычна-структурныя асаблівасці назоўнікаў, якія ўжываюцца толькі ў адзіночным ліку са значэннем непадзельнага цэлага, і паметай «собират.» адзначаў катэгорыю зборнасці, але дапускаў у гэтых адносінах непаслядоўнасць. Назоўнікі клочче ’клочки чего-либо волокнистого, хлопье’, хлобоззё ’хворост, сучья’, ботовьё ’стебли огородных растений’, птушше ’птицы’, шмаццё ’лоскутьё, куски’ маюць памету «собират.», а аднатыпныя рагаччо ’сучья от дерева’, рагоззе ’грубый холст, подобный рогоже’, риззе ’лохмотья, ветошь’ засталіся без такой паметы.

Як правіла, прыметнікі ў рэестр увайшлі ў поўнай форме назоўнага склону адзіночнага ліку мужчынскага роду. Волева́тый, прил. Имеющий на шее зоб. Глейкий, прил. Глинисто-вязкий. Дбалый, прил. Попечительный, досужий. Огурливый, прил. Ослушный, упрямый. Синявый, прил. Синеватый. Толькі асобныя прыметнікі падаюцца ў вышэйшай і найвышэйшай ступенях параўнання. Мильший, прил. срав. ст. от Милый. Мнейший, прил. сравн. ст. от Меньший. Можне́йший, прев. ст. прил. Можный. Богатейший. Зрэдку падаюцца канчаткі жаночага і ніякага роду (Божжий, жжа, жже, прил.), адзначаюцца прыналежныя прыметнікі (Асначо́в, пр. прит. Относящийся к судовщику. Войтов, пр. прит.).

Сярод лексікі розных семантычных і граматычных класаў занатаваны адзінкавыя прыклады лічэбнікаў, пераважна тых, якія сваім утварэннем адрозніваюцца ад рускіх. Колькасныя лічэбнікі ў загалоўку запісваюцца ў назоўным склоне, канчатак роднага склону для характарыстыкі лічэбнікаў неабавязковы. Дванаццаць, числ. колич. Часам падаюцца ў рэестры іншыя склонавыя формы лічэбнікаў. Двом, дат. п. числ. два мн. ч. муж. р. Двох, от два, числ. род. п. Пры лічэбніку пяць паказаны ўсе склонавыя формы. Пяць, ци, числ. Часто употребляется и во множ. ч. как-то: Р. Пяти и пяцёх вас мало. Д. Пяцю и пяцём вам не подамся. Парадкавыя лічэбнікі, так як і прыметнікі, падаюцца ў слоўніку ў адзіночным ліку мужчынскага роду. Двана́стый, числ. поряд. Трецций, числ. поряд.

Так, як і лічэбнікаў, займеннікаў у слоўніку мала, яны падаюцца звычайна ў пачатковай форме, часам у іншых склонах. Пры адных займенніках ёсць падрабязныя паметы, некаторыя зусім іх не маюць. Ваша, и, мест. личн. 2-го л. ед. ч. (говорится из вежливости к одному лицу). Ва́шиный, мест. прит. Свой, р. свойго и свого, д. свойму и свому. 1) мест. Свой. 2) в знач. сущ. Родственник. Тая, таей, см. мест. Тэй. Тэй-сей, мест. неопр.

Найбольш поўна ў слоўніку І. Насовіч занатаваў дзеясловы, распрацаваў да іх стройную сістэму граматычных памет: паказаў канчаткі 1-й і 2-й асобы адзіночнага ліку, трыванні дзеясловаў, спосабы слова- і формаўтварэння, аднакратнасць і шматкратнасць дзеяння, асабовыя адносіны. Як правіла, дзеясловы ў загалоўку стаяць у інфінітыве незакончанага трывання, але часам можна сустрэць і іншую загаловачную форму (дзеяслоў у загадным ладзе, у 1-й асобе). Граматычны кваліфікатар для дзеяслова распрацаваны паводле класіфікацыі гэтай часціны мовы ў «Русской грамматике» А. Вастокава (6 залогов – действительные, страдательные, возвратные, общие, взаимные, средние; 3 вида –неокончательный, совершенный и многократный). Ачку́риць, рю, гл. д. Стегать, сечь кого гачником или чем-либо подобным. Брусова́ць, сую, гл. д. Тесать брёвна с двух или четырёх сторон. Го́кнуцьца, гл. возвр. Удариться. Горе́тничаць, гл. ср. Терпеть горе. Лацна́цьца, гл. взаимн. Сводить приязнь с кем. Лоскота́ць, таю и чу, гл. ср. Говорить, болтать громко, резко. Моргова́ць, гую, сов. Выморговаць, гл. д. Размеривать сенокосные луга на участки. Перетруси́цьца, гл. общ. сов. в. Перепугаться.

Пры самастойных і службовых словах іншых разрадаў адзначаецца часціна мовы. Коцьма, нар. Быстро. Упусце, нар. Праздно. Упи́хом, нар. Насильно вталкивая. Або, союз раздел. Абы, частица, прикладываемая в начале вопросит. местоимений и наречий и дающая им неопределенное значение: нибудь, либо, кое.

Дасканала распрацаваная і шырока скарыстаная ў «Словаре белорусского наречия» сістэма граматычных памет давала багаты фактычны матэрыял для выпрацоўкі асноўных палажэнняў беларускай граматыкі, паказала асаблівасці беларускай мовы.

Характарыстыка слоў не была б поўнай, калі б аўтар не вызначаў іх стылёвых якасцей. Функцыянальна-стылёвае размежаванне слоў мае на мэце паказаць розныя адценні значэнняў і сферу іх выкарыстання. Для эмацыянальна афарбаваных назоўнікаў і прыметнікаў І. Насовіч увёў спецыяльную класіфікацыю: у слоўніку адрозніваюцца памяншальнае, ласкальнае, змякчальнае, зневажальнае значэнні назоўнікаў і прыметнікаў: альля́нинка, ум.; бизуни́ще, увелич.; гарма́цина, увелич.; працови́точка, смягч.; за́юхна, ласк.; гуля́ннико, смягч.; ха́тчина, уничиж.; бардохлы́ст, ругат.; мозговня́, говорится с укором; цмы́га, бранное. Аўтар выкарыстоўвае храналагічныя паметы (здрадца и здрайца, старин.; акциде́нция, слово обветшалое; бакалярёнок, устар.), вызначае галіну прымянення слова (аргумент, философ.; автентык, юрид.; алтариста, церк.; актыка́цыя, юрид.), тэрытарыяльную пашыранасць слова (а́льсе, областн.; але́систый, областн.; ба́лта, обл.) і сферу бытавання (привата, употр. горож.; апликант, употр. шляхтою; визытоваць, употр. шляхтою; патэнтованый, употр. ср. класс; ассекуратор, ср. класс).

Нягледзячы на вялікую разнастайнасць памет шэраг слоў з яркай экспрэсіяй і выразнай стылёвай прыналежнасцю не ахоплены імі. Так, без памет засталіся словы алекцыя, атэиста, архитэкт, выяхацца; рускім нейтральным адпаведнікам глаза перакладзены экспрэсіўна афарбаваныя словы баки, бакулы, баньки, якія таксама не маюць памет.

Галоўная мэта складання слоўніка заключаецца ў тлумачэнні, раскрыцці значэнняў слова. Якасць і навуковая вартасць слоўніка залежыць ад правільнасці, дакладнасці семантычнай характарыстыкі слова. Яснасць і лаканічнасць, прастата і строгасць – асноўныя патрабаванні да спосабаў тлумачэння, сутнасць якіх у тым, каб паказаць семантыку слова як адзінкі зносін паміж людзьмі. Гэтым патрабаванням найбольш адпавядае філалагічнае апісанне, якое раскрывае значэнне слова на даным этапе развіцця мовы і ўтрымлівае мінімум звестак, неабходных для разумення слова. Блех – луг при речке, где белят холсты. Закнутоваць – засечь до смерти плетьми. Знажи́лу – от напряжения сил. Доби́рки – окончание уборки конопли или льна, сопровождаемое домашним пиршеством. Кахля́р – изразцовый мастер. Лядзя́нка – репа, взрощенная на ляде. Нагуза́ць – 1) Навязать узлами. 2) Наделать знаков на теле ударами чем-либо узловатым. Погля́дное – платеж за дозволение посмотреть. Працови́тка – трудолюбивая женщина, работающая. Прежмо́ – пучок ржаных колосьев, обожженный на огне, обыкновенно приготовляемый пастушками в поле.

Філалагічныя апісальныя тлумачэнні І. Насовіч складаў пад непасрэдным уплывам «Словаря церковнославянского и русского языка», у якім «отчетливо проявляется тенденция к устранению таких развернутых определений, какими изобиловали словопроизводный и алфавитный словари Российской Академии – определений, представляющих собою не столько толкование слова, сколько описание предмета, обозначаемого словом»83. Пра тое, што І. Насовіч пераймаў асобныя тлумачэнні з «Словаря церковнославянского и русского языка», сведчыць параўнанне некаторых артыкулаў.

СЦСРЯ СБН
Арти́ст, а, с. м. Упражняющийся в изящных искусствах; художник. Арты́ста, ы, с. м. употребляется в среднем классе народа. 1) Упражняющийся в изящном искусстве, живописи, резьбе, пр. Художник. 2) Отлично знающий музыку.
Баси́ст, а, с. м. 1) Певчий, имеющий голос баса. 2) Музыкант, играющий на басу. Баси́ста, ы, с. м. 1) Певчий, поющий басом. 2) Музыкант, играющий на басах.
Га́йка, и, с. ж. 1) Металлическая пластина с сквозным, круглым нарезом посредине, навертываемая на винт. Га́йка, м, с. ж. 1) Металлическая пластинка с сквозным круглым нарезом по средине, налагаемая на винт.

Разам з апісальнымі тлумачэннямі значэнняў выкарыстоўваюцца ў слоўніку рускія адпаведнікі. У тых выпадках, калі ў рускай мове нельга знайсці дастаткова дакладнага адпаведніка да беларускага слова, яно перадаецца некалькімі адпаведнікамі, якія ў сваёй сукупнасці могуць быць эквівалентам да беларускага слова. Биту́н – драчун. Засви́стка – пощечина. Ку́льма – стремглав. Ласько́ – лакомка. Мы́йница – рукомойник. Нагда́шний – намеднишний. Трунок – напиток. Ша́лы – забавы, игры, увеселения, шалости. Трус – сор, лом, щепа. На раздробицу – по частям, раздробительно, по разнице. Лупе́жник – взяточник, алтынник, обдирало. Стра́тно – накладно, убыточно.

Паслядоўна складальнік карыстаецца камбінаваным спосабам семантычнай характарыстыкі слова, калі разам з апісальным тлумачэннем падаюцца рускія адпаведнікі. Каля́ниць – доводить до твердости, закаливать. На́товком – плотно, туго набито, битком. Ха́липа – скверная, мокрая погода, слякоть. Лу́бка – лукошко, корзина из лубка. Сагайда́к – бурлак, дородный мужчина. Сподна́луску – нечаянно, неожиданно, как бы выскочивши из щели.

Да назваў расліннага і жывёльнага свету разам з тлумачэннем падаюцца лацінскія адпаведнікі. Аксами́тник – Amaranthus. Растение петуший гребешок, бархатник. Ба́гник – рыба вьюн, живущий в тине. Scomber thynnus. Тумак, тунец. Благу́шка – гриб горькушка. Agaricus amarus. Гуголь – раст. Agrostema. Куколь, головня в пшеничном колосе. Дуда́к – птица. Otistarda. Драхва.

Асобныя словы забяспечваюцца этымалагічнымі даведкамі, іншамоўнымі паралелямі, якія асвятляюць гісторыю слоў. Дах. Нем. Dach. 1) Кровля, крыша. 2) Поветь, крытая дранью. Ке́лих. Лат. Calix. Чаша. Навда. Лит. Nauda – Мелкая, ничтожная монета. Особенность, важность, говор. иронич. Ре́гула. Лат. Regula. Правило. Цалёвка. Нем. Zoll. Дюймовая в толщину тесница, употребляемая для обшивки деревянного строения. Не ўсе этымалагічныя экскурсы вызначаюцца навуковай дакладнасцю. Так, словы вализа, вализка аўтар разглядае, як утварэнні ад валиць, і не паказвае польскага Waliza з франц. valise; слова одрина ’сарай для летнего ночлега, а зимой для складки сена’ ўтварае ад славянскага одрь. Нельга згадзіцца, што назоўнік вавёрка паходзіць ад бабёрка; слова вавёрка вядомае амаль ва ўсіх славянскіх мовах (параўн. польск. Wiewiorka, укр. веверица). Да дзеясловаў волаць, заволаць са значэннем ’звать, кликать’ Насовіч дае этымалагічную даведку «повидимому, от рева вола», пакінуўшы па-за ўвагай, што дзеяслоў волаць сустракаецца ў польскай, чэшскай, лужыцкай мовах са значэннем . У слоўніку Насовіча разам з разгорнутымі тлумачэннямі шырока выкарыстоўваюцца спасылкі, з дапамогай іх аўтар устанаўлівае граматычныя сувязі паміж вытворнымі і невытворнымі словамі, тлумачэнне падае толькі пры асноўным слове, а вытворнае забяспечвае спасылкамі. З суадносных дзеясловаў незакончанага і закончанага трывання тлумачэнне маюць, як правіла, формы незакончанага трывання. Так, дзеясловы гациць, гутаць, ныдвиць, кавенчиць, китоваць, кнутоваць, пелендроваць, плынуць, сарпець, юдашиць аўтар забяспечыў разгорнутымі тлумачэннямі, а адпаведныя формы закончанага трывання загациць, пагутаць, заныдвиць, закавенчыць, обкитоваць, обкнутоваць, спелендроваць, сплынуць, засарпаць, з’юдашиць змясціў як спасылачныя. Але такое размежаванне праведзена непаслядоўна, і некаторыя дзеясловы падаюцца ў асобных слоўнікавых артыкулах, напрыклад, трисциць і растрисциць, цемиць і зацемиць і г. д. Спасылкамі на асноўнае слова замяняюцца тлумачэнні назоўнікаў з суфіксамі эмацыянальнай ацэнкі. Так, пры памяншальных формах назоўнікаў абабочек, акцызничек, казанок, казанчик, услонец, услончик, хлудзинка, бернушко даюцца спасылкі на асноўныя словы абабок, акцызник, казан, услон, хлудзина, берно. Спасылкамі аўтар устанаўлівае сувязі паміж сінонімамі і гэтым самым падкрэслівае тое ці іншае адценне значэння, паказвае багацце ў мове блізказначных слоў. Так, пры запазычаным слове адыстар са значэннем ’точь в точь’ даецца спасылка да слова копаный, ад назоўнікаў бахмачы, гаркотник, резь, садкость да сінонімаў бахилы, гаретник, сеченка, давкость і г. д. Не толькі парамі, але і ў цэлыя рады злучае аўтар спасылкамі словы-сінонімы, напрыклад: на раздробицу, на розницу, на розь ’по частям, раздробительно, по разнице’; хлюпа, халипа ’скверная, мокрая погода, слякоть’; рули, цурганы, цюра ’крошеный хлеб, смоченный водою и посоленный’.

Спасылкамі звязваюцца паміж сабою фанетычныя, марфалагічныя варыянты слоў: агын і гын, гнюсиць і гнусиць, акурат і икурат, арамата і гармата, ыржа і иржа, азука і прозука, багниво і багнина, важня і важница, брящотка, брязкотка, брязковка. З дапамогай спасылак аўтар падкрэслівае антанімічныя сувязі паміж словамі (передовка, сличи задовка ’веревка у жерди, которою притискивают кладь на возу’), блізказначнасць паняццяў (спяваная, читаная, шептаная – ’виды службы церковной’). Замена лексічных тлумачэнняў спасылкамі была выклікана самой граматычнай прыродай слова, яго словаўтваральнымі і сінанімічнымі сувязямі і стала дадатковым спосабам тлумачэння слоў.

Толькі зрэдку ў слоўніку можна сустрэць празмерна дэталізаваныя, набліжаныя да энцыклапедычных, шматслоўныя тлумачэнні. Мурови́ны. Второй день после крещения ребенка. Все, бывшие на крестинах, на другой день приходят к куме родильницы, и бабка моет их водою от купанья ребенка после миропомазания, за что получает от каждого деньги. Поэтому и день этот назван Муровинами.

Як відаць з прыкладаў, спосабы тлумачэння слоў неаднародныя, выкарыстоўваюцца яны непаслядоўна, выбар тлумачэння ў залежнасці ад загаловачнага слова нематываваны.

Каштоўнасць кожнай лексікаграфічнай працы залежыць ад багацця ілюстрацыйнага матэрыялу. Насовіч разумеў, што ў слове, узятым па-за кантэкстам, відаць заўсёды адно агульнае, больш пашыранае значэнне, кантэксты даюць магчымасць выдзеліць адценні гэтага значэння, вылучыць іншыя вытворныя значэнні. Аўтар клапаціўся, каб прыклады валодалі пэўнай сінтаксічнай цэласнасцю, закончанасцю, з максімальнай выразнасцю падмацоўвалі значэнне слова, паказвалі асаблівасці марфалагічнага і сінтаксічнага ўжывання слова. У слоўніку І. Насовіча значэнні слова выдзяляюцца падрабязна і багата ілюструюцца прыкладамі. Кожны прыклад аўтар падбіраў так, каб загаловачнае слова выступала ў тыповым для яго слоўным акружэнні, каб гэтае слова несла на сабе асноўную сэнсавую нагрузку тэкста, каб сам прыклад быў дастаткова поўны для ўсебаковай характарыстыкі слова. Перавага аддаецца прыкладам-сказам з гутарковай мовы. Мясёный. Мясистый. Скоцина коли гладка, дак і мясёна. Ма́льчицьца. Представлять себя малым, мальчиком. Ты ўсё мальчишся, а пора б учицьца рабоце. Ла́тник. Тонкий лес, годный для решетин. Латнику воз нарубив да й продав. Налу́ск. 1) Появление маленькой первоначальной щели, дирки. Налуск здзелався в ночвах. 2) перен. Признак, открывающий какую-либо тайну. Налуск ёсць, гдзе мой украдзеный конь. Наду́цик. Гордец, надменный, особенно молодой человек. С надуциком гетым и поговориць не можно. Насе́рдзица. Злоба. Наговорив на мене по насердзице. Насердзицу гониць на мене. Про́йма. Сквозной, холодный ветер, продувающий насквозь. Пройма берець, сядзець тут не можно. От проймы усяго колоциць. Сестри́нец. Сын сестры, племянник по сестре. Сестринцу свойму высватав хорошую невесту.

Ролю ілюстрацыйнага матэрыялу выконваюць прыказкі і прымаўкі, строфы з песень, загадкі, прыгаворкі. Бураки́. Свекла. Не кормивши бураками, не посылаць за быками. Посл. Дубе́ц. Прут. На хлопца не жалей дубца. Посл. Жада́ць. Страстно хотеть. Ни гадав, ни жадав, а само в рот влецело. Посл. Зра́дник. Изменник. Зраду примаюць, а зрадника вешаюць. Посл. Каламар. Чернильница. Поп живець з алтаря, а писарь з каламара. Посл. Лата́ный. Заплаченный. Хоць в латаном, абы б не в хватаном. Посл. Суни́ца. Ягода земляника. Коли суница красна, не сей овса напрасно. Посл. Абри́сь, междом. означающее отогнание кошки. Абрись коця, не ворчи, а маленький спи, мовчи. Колыб. песня. Пуза́ценький. Имеющий небольшое пузо. Мужичок пузаценький, подперезавшись, по хаце ходзиць, аж пыль стовбом. Загадка – веник.

Крыніцай для «Словаря белорусского наречия» І. Насовіча была і праца «Белорусские слова» С. Мікуцкага. Яна складалася непасрэдна перад слоўнікам І. Насовіча і выканана на даволі высокім на той час лексікаграфічным узроўні. І. Насовіч па сутнасці павінен быў працягваць складанне беларускага слоўніка пасля С. Мікуцкага. Таму ёсць неабходнасць больш пільна прасачыць узаемасувязь паміж гэтымі слоўнікамі, прасачыць, як і ў якой ступені вопыт С. Мікуцкага дапамог І. Насовічу. Высвятленне гэтых пытанняў мае значэнне не толькі для дадзенага канкрэтнага выпадку, яно дасць магчымасць убачыць шляхі развіцця, працэс удасканалення беларускай лексікаграфічнай практыкі.

І. Насовіч з асаблівай увагай выяўляў значэнні слоў, беражліва ставіўся да захавання самых тонкіх і, здавалася б, нябачных сэнсавых адценняў. Калі ў слоўніку Мікуцкага ў 2010 артыкулах не больш за дзесяць мнагазначных слоў, то ў слоўніку І. Насовіча мнагазначнасць беларускай лексікі адлюстроўваецца вельмі дасканала. Значэнне слова ў Мікуцкага атрымлівала тое тлумачэнне, якое вынікала з пэўнага канкрэтнага выпадку словаўжывання, з занатаванага прыкладу. Насовіч не быў абмежаваны матэрыялам, ён чуў беларускае народнае слова і падаваў усе яго вядомыя значэнне. Так, слова готоваць Мікуцкі падаў з адным значэннем ’готовить’; Насовіч выдзяляе два значэнні: готоваць ’варить’і готоваць ’приготовлять, припасать’. Словы весёлка, гак, дрыжаць, загвоздка, келзаць, пырскаць, скула ў слоўніку Мікуцкага адназначныя, а Насовіч распрацоўвае іх як мнагазначныя. Параўнаем некалькі артыкулаў.

У Мікуцкага У Насовіча
Загвоздка, и, с. ж. Чека. За́гвоздка, и, с. ж. 1) Чека у колесной оси. Загвоздку поцеряеш. 2) Трудная задача. Дав загвоздку, нехай раскусиць. 3) Препятствие. Во табе загвоздка, и стой на дорозе.
Келзаць, заю, заешь (сов. Закелзаць), гл. д. Взнуздывать, взнуздать Келза́ць, сов. Закелзаць, гл. д. 1) Взнуздывать, мундштучить. Кореннаго келзай, закелзай коня, а ворчаковаго не треба келзаць. 2) перен. Ограничивать чью-либо волю, закабаливать. Хочеш не хочеш, а келзаюць в работники. Не люблю гетой дзевки, да бацьки келзаюць.
Пырскаць, скаю, скаешь, гл. д. Прыскаць. Пы́рскаць, однокр. Пырскнуць и Пырснуць, гл. ср. 1) Прыскать, брызгать. Дожджик пырскаець, тольки пырскнув. Пырсни мне в вочи горелкою. 2) Внезапно разражаться смехом. Пырскаць, пырснуць от смеху. 3) Сердиться, показывать неудовольствие или капризы. Ты сянни усё пырскаешь: то тобе то нехорошо, то того не хочу.

Адшукаць усе значэнні слоў, паказаць суадносіны паміж значэннямі і адценнямі значэнняў – вельмі важная і складаная справа. І. Насовіч стараўся даць у сваім слоўніку абгрунтаваную класіфікацыю значэнняў, размеркаваць іх у пэўнай сістэме ў слоўнікавым артыкуле з улікам гісторыі слова, актуальнасці ўжывання, лагічных адносін паміж значэннямі. І ў гэтым плане І. Насовіч намнога пераўзышоў С. Мікуцкага. Разгледзім некалькі прыкладаў. Да загаловачнага слова годоваць Мікуцкі падабраў і паставіў у сінанімічны рад тры рускія словы кормить, вскормлять, воспитывать і падмацаваў прыкладам: Стравки мае сахарные, хто вас будзець пожитковаць. Дзетки мае маленькие, хто вас будзець годоваць. З-за такога тлумачэння і прыкладу чытач звужана разумее значэнне слова годоваць. Насович, распрацоўваючы артыкул, слова годоваць тлумачыць тымі самымі адпаведнікамі, што і Мікуцкі, але выдзяляе два значэнні, і семантычная характарыстыка слова стала больш поўнай. Годоваць – 1) Кормить, выкармливать. Вовка кольки ни годуй, усе в лес глядзиць. Посл. Подгодовав кабана на сало. 2) Воспитывать. Годоваць дзецей. Подгодовав, взгодовав хлопца, а его и отобрали в некруты. Тры значэнні адрознівае Насовіч у слове трымаць, два – у слове чернь. Мікуцкі разглядаў іх як адназначныя, без адценняў. Вось артыкул з гэтых слоўнікаў:

У Мікуцкага У Насовіча
Тримаць, маю, маешь, гл. д. Держать, удерживать, задерживать. У правой ручце шабельку тримаець. Цёмно у поли, цёмно, бодай тому цемней было, хто до хаты не пущае, да на поли нас тримае. Из народн. песни. Трима́ць, сов. Притримаць, гл. д. 1) Держать. Тримай крепко верёвку. Тримай, притримай его в руках. 2) сов. Потримаць. Утримаць. Удерживать, останавливать. Тримай, потримай, притримай, утримай коней. 3) Владеть чем. Тримаць маёнток.

У адпаведнасці са сваімі правіламі перабудоўвае Насовіч і іншыя артыкулы. Так, Мікуцкі ў артыкуле Болботаць першым падаў значэнне ’болтать, лепетать’, на другім месцы ’кричать по тетеревиному’. Насовіч як асноўнае і больш ранняе значэнне дзеяслова болботаць ’кричать, свойственно индейскому петуху или тетереву’ паставіў на першае месца. Значэнне дзеяслова болботаць ’говорить без связи, болтать’ Насовіч разглядае як пераноснае, другаснае, якое развілася з папярэдняга, і, каб вытрымаць храналагічны прынцып падачы, ставіць яго пад другім нумарам.

Шмат працаваў Насовіч над удасканаленнем спосабаў тлумачэння слова. З супастаўлення тлумачэнняў у слоўніках Мікуцкага і Насовіча відаць, што Насовіч палепшыў, удакладніў, канкрэтызаваў апісальныя тлумачэнні, павялічыў або паменшыў, каб унікнуць двухсэнсоўнасці, колькасць адпаведнікаў у перакладах беларускага слова на рускую мову або замяніў пераклады апісаннямі. Так, Насовіч пашырыў, падмацаваў прыкладам тлумачэнне да слова прямица. Прямица – прямая, не сломанная цепом, солома. Клыченка на подсцилку, а прямица на крыццё. Слова клыпаць Мікуцкі пераклаў ’хромать’, не дасягнуўшы дакладнасці тлумачэння. Насовіч замяніў гэты няўдалы адпаведнік апісальным тлумачэннем і даў прыклад. Клы́паць – медленно идти, прихрамывать. Так клыпавши, не дойдзеш скоро.

У многіх выпадках, каб унікнуць двухсэнсоўнасці, Насовіч зменшыў колькасць рускіх адпаведнікаў, у параўнанні з тлумачэннямі Мікуцкага ўзабагаціў сваю працу ілюстрацыйным матэрыялам. Там, дзе Мікуцкі не падаў ніводнай цытаты, Насовіч падмацоўвае тлумачэнне 1–3 прыкладамі. Некаторыя ўрыўкі з песень прыведзены і ў Мікуцкага і ў Насовіча. У адрозненне ад Мікуцкага Насовіч не злоўжываў цытатамі, не падаваў без патрэбы празмерна вялікіх урыўкаў; ён браў кароткі, сінтаксічна закончаны прыклад, не перагружаючы артыкул другарадным матэрыялам, які зацямняў бы значэнне слова. Параўнаем некалькі артыкулаў.

У Мікуцкага У Насовіча
Глей, ю, с. м. Иловка. Глей, ю, с. м. Ил на дне воды. В глей утопив ноги, не можно вылезци. На глею ничого не расцець. Глеем заплыв луг.
Попел, у, с. м. Пепел, зола. По́пел, у, с. м. Зола, пепел. Золото и в попеле видно. Посл.
Кий, я, с. м. Палка, дубина. Кий, я, с. м. Порядочная палка. У старца кий отняць. Посл. Старца кий кормиць. Гони его кием со двора.

Ніжэй прыведзены тыповы прыклад, які сведчыць пра творчае скарыстанне Насовічам матэрыялаў Мікуцкага.

У Мікуцкага У Насовіча
Витаць, таю, таешь, гл. д. Приветствовать. Хто едзе, пытаець, чий гэто хохол лятаець, чаму ж боярок не витаець. Вита́ць, сов. Привита́ць (Слав. витати), гл. д. Приветствовать. Чему госцей не витаешь, не привитав? Вита витаци, да нечего даци. Посл. Дружков хохол летаець, чему ж боярок не витаець?
Жигливый, ая, ое, в, ва, пр. Жгучий. Крапивка моя жигливая, свекровка моя журливая. Жигли́вый, прил. Способный уколоть. Крапива жиглива. Будзець на жигливую крапивку мороз.
Стайня, и, с. ж. Конюшня. Яго коничек на стайни стаиць, а яго панночка у комори сядзиць. Ста́йня, и, с. ж. Конюшня. Коней отведзи до стайни.

І. Насовіч, як бачым з першага прыкладу, не вызначаў канчаткаў 1-й і 2-й асобы дзеясловаў, але паказаў форму закончанага трывання, даў этымалагічную даведку і двае свае прыклады, зрабіў ямчэйшай цытату, узятую з песні. Механічнага, неасэнсаванага пераносу артыкулаў са слоўніка Мікуцкага Насовіч не дапускаў: ён браў толькі лепшае, вартае ўвагі, асэнсоўваў матэрыял, удасканальваў тлумачэнне, падмацоўваў сваімі прыкладамі, каб падаць усё гэта ў новай якасці. Трэба адзначыць, што Насовіч неабгрунтавана адмовіўся ад поўнай граматычнай характарыстыкі прыметнікаў.

Каштоўныя звесткі пра станаўленне І. Насовіча-лексікографа, пра методыку яго працы дае параўнанне «Словаря белорусского наречия» з «Словарём западнорусского наречия» І. Грыгаровіча.

У Грыгаровіча У Насовіча
Авдо́тка, и, с. ж. обл. Название небольшой озёрной рыбки. Авдо́тка, и, с. ж. Название небольшой озёрной рыбки.
А́льба, ы, с. ж. церк. Белая сорочка, надеваемая католическим священником при богослужении. А́льба, ы, с. ж. Белая сорочка, надеваемая Римско-католическим священником при богослужении. Подризник. Фарбонов на альбу принесла.
Ба́гнивый, ая, ое, пр. Болотистый, тинистый; топкий. Багнистый ржавец. Ба́гневый, прил. Болотистый, тинистый, топкий. Багневый аржавец.
Базари́нка, и, с. ж. обл. 1) Подарок. 2) Взятка. Базаринки нищут скрынки. Посл. Базари́нка, и, с. ж. Базаринок, нка, с. м. 1) Гостинец, купленный на базаре, подарок. Базаринки нищут скринки. Посл. Без доброго базаринка и вочей к иконому не показывай. 2) Погулянка во время торга. Базаринки справляець. Базаринку хорошую зделали.
Ба́рвить, влю, вишь, гл. д. 1) Покрывать краскою, красить. Барвить сукно, шерсть. 2) Наводить румяны. Ба́рвиць, рвю, гл. д. 1) Покрывать краскою. Барвиць сукно, нитки, шерсць. 2) Наводить румяны. Барвиць щеки.
Бари́ться, рюсь, ришься, гл. возвр. Останавливаться; медлить, мешкать. Сходи к суседу, да там не барись. Бари́цьца, рю́ся, гл. возвр. обл. Останавливаться, медлить, мешкать. Сходи к суседу, да там не барись довго.

Супастаўленне гэтых артыкулаў з двух слоўнікаў пераконвае, што І. Насовіч добра ведаў працу І. Грыгаровіча, карыстаўся ёю і ўзяў адтуль шматлікія словы ў свой слоўнік, пераняў у асноўным сістэму граматычных памет, на матэрыяле Грыгаровічавых тлумачэнняў, удакладняючы і паляпшаючы іх, складаў свае, скарыстаў некаторыя прыклады і нават цалкам артыкулы. У адрозненне ад І. Грыгаровіча, І. Насовіч пабудаваў свой слоўнік на матэрыяле жывой народнай мовы, узбагаціў прыкладамі, занатаваў новыя і адметныя значэнні слоў, канкрэтызаваў тлумачэнні, шырэй паказаў марфалагічныя варыянты слова.

І. Насовіч аказаў неацэнную паслугу беларускаму народу, беларускай навуцы тым, што сабраў, апрацаваў і выдаў «Словарь белорусского наречия», самую значную працу ХІХ ст. І зрабіў гэта з уласнай ініцыятывы, толькі з любові да роднага слова, толькі з жадання пакінуць для нашчадкаў канкрэтны матэрыял па роднай мове. «Словарь белорусского наречия» і да цяперашняга часу не страціў свайго значэння як даведнік, у якім можна знайсці кваліфікаванае тлумачэнне патрэбнага слова, як крыніца лексікаграфічных даследаванняў, як кніга, якая ўзняла на новую, вышэйшую ступень беларускую лексікаграфію.

«Словарь белорусского наречия» І. Насовіча з пазіцыі сучасных дасягненняў мовазнаўства нельга лічыць бездакорным. Але да аналізу любога слоўніка патрэбны канкрэтна-гістарычны падыход. Трэба ўлічыць, што з часу надрукавання слоўніка І. Насовіча прайшло больш за сто гадоў, што гэты перыяд адбыліся значныя змены ў мове і на аснове дасягненняў мовазнаўчай навукі ўдасканаліліся прынцыпы лексікаграфічнай апрацоўкі слова, што слоўнікавая справа набыла навукова араганізаваны характар, палепшылася яе матэрыяльная база.

Глыбока ведаючы беларускую народную мову, маючы добрую лінгвістычную падрыхтоўку і зайздросную працавітасць, бязмежна адданы справе, Насовіч шмат новага і карыснага зрабіў для развіцця беларускай лексікаграфіі і ўвогуле для беларускага мовазнаўства.

На памер «Словаря белорусского наречия» і склад рэестру яго аказалі ўплыў узровень тагачаснай навукі аб беларускай мове, папярэдні вопыт складання беларускіх слоўнікаў, погляды складальніка на прызначэнне слоўніка. У сувязі з тым, што беларускую мову лічылі заходнерускай ці беларускай гаворкай рускай мовы, у слоўнік не ўключана лексіка, агульная для ўсходнеславянскіх моў. Недахоп фактычнага матэрыялу, адсутнасць магчымасці для шырокага і планамернага збірання яго прывялі да таго, што ў слоўніку недастаткова адлюстравана лексіка заходніх губеняў Беларусі – Мінскай, Гродзенскай, Віленскай.

Папярэдняя практыка складання беларускіх слоўнікаў паказала, што самым зручным прынцыпам размяшчэння слоў з’яўляецца алфавітны: ён дае магчымасць хутка знаходзіць патрэбнае слова, забяспечвае аднатыпную будову слоўнікавага артыкула як асобнай поўнай і закончанай даведкі пра слова.

«Словарь западнорусского наречия» І. Грыгаровіча, «Белорусские слова» С. Мікуцкага, «Алфавитный указатель» пераканалі Насовіча ў неабходнасці даваць словам граматычную характарыстыку, забяспечваць стылістычнымі паметамі. Так, у «Словаре белорусского наречия» выпрацоўваецца адзіны граматычны кваліфікатар слова. Далейшую практычную распрацоўку ў гэтым слоўніку атрымалі спосабы тлумачэння слоў. Перш за ўсё стабілізавалася філалагічнае апісанне як найбольш прыдатнае, навукова абгрунтаванае тлумачэнне, якое паступова выцясняе пераклад на рускую мову. Адной з найбольш істотных вартасцей вялікага слоўніка Насовіча з’яўляецца замена энцыклапедычных тлумачэнняў, якімі шырока карысталіся папярэднія лексікографы, філалагічнымі апісаннямі. Тым самым Насовіч яшчэ раз падкрэсліў, што аб’ектам філалагічнага слоўніка служыць слова, а не рэалія, гэтым словам абазначаная, што выкарыстоўваць энцыклапедычныя апісанні ў філалагічным слоўніку неправамерна.

І. Насовіч першы з беларускіх лексікографаў, які ўвёў у практыку граматычныя тлумачэнні, калі праз паказ граматычных сувязей вытворнага слова з асноўным, пачатковым раскрывалася семантыка назоўнікаў, прыметнікаў, прыслоўяў з суфіксамі эмацыянальнай ацэнкі, дзеясловаў закончанага трывання і некаторых іншых катэгорый слоў.

ЗАЎВАГІ

68 Гл.: «Изв. АН по ОРЯС», 1852, т. 1, с. 74–75.

69 Гл.: Там жа, с. 33–80.

70 Гл.: Там жа, с. 103–107.

71 Аддзел рукапісаў Бібліятэкі АН СССР, ф. 1, воп. 1, № 1.

72 Там жа, № 2.

73 Там жа, № 1.

74 Жураўскі А. І. Навуковы подзвіг. – «ЛіМ», 1962, 12 кастрычніка; Жураўскі А. І., Крамко І. І. Першы слоўнік старажытнай беларускай мовы. – «Весці АН БССР. Сер. грамад. навук», 1963, № 4, с. 100–110.

75 Аддзел рукапісаў Бібліятэкі АН СССР, ф. 1, воп. 3, № 3.

76 Срезневский И. И. Обозрение замечательнейших из современных словарей. – «Изв. АН по ОРЯС», 1854, т. 3. Разбор словаря белорусского наречия г. Носовича.

77 Шапиро М. Словарь Носовича. – «Филологические записки», 1873, № 1, с. 1–20.

78 Карский Е. Ф. Белорусы, кн. 1, с. 251–254.

79 Суднік М. І. І. Насовіч. – «Беларусь», 1946, № 7, с. 24–27.

80 Казачок Е., Рубцова Л. З гісторыі беларускай філалогіі. – «Звязда», 1958, 24 ліпеня.

81 Камароўскі Я. І. І. Насовіч і яго слоўнік. – «Беларусь», 1957, № 7.

82 Щерба Л. В. Опыт общей теории лексикографии. – «Изв. АН СССР. Отд-ние лит. и яз.», 1940, № 3, с. 97.

83 Розанова В. В. Словарь церковнославянского и русского языка, составленный вторым отделением Академии наук. Автореф. на соиск. учен. степени канд. филол. наук. Л., 1952, с. 14.


Крыніца: Суднік, М. Р. І. І. Насовіч і яго слоўнік / М. Р. Суднік // Насовіч І. І. Слоўнік беларускай мовы. – Мінск: БелСЭ, 1983. – С. 3–6.

 

Іван Іванавіч Насовіч належыць да ліку тых нястомных служыцеляў навукі і культуры, працы якіх з’яўляюцца асновай для вывучэння духоўнага аблічча народа, нясуць з глыбінь мінулага новае бачанне і разуменне таго, што ўваходзіць састаўной часткай у нашу сучаснасць і што ў поўным сэнсе слова адкрывае нас у нас саміх. Менавіта таму творчая спадчына I. I. Насовіча мае глыбокі сэнс і агульнакультурнае значэнне.

Прайшоўшы больш як стогадовы шлях выпрабавання, яна працягвае служыць інтарэсам паглыблення сувязей славянскіх моў і культур у наш час. У гэтым сэнсе, не зважаючы на векавую даль, якая аддзяляе нас ад насовічаўскай эпохі, мы лічым І. І. Насовіча сваім сучаснікам.

Як жывы сведка жорсткага веку і драматычнага лёсу свайго народа, як удумлівы даследчык і глыбокі знаўца яго жыццёвага ўкладу і духоўных скарбаў I. I. Насовіч праклаў свой след у беларускай этнаграфіі, фалькларыстыцы, лексікалогіі і лексікаграфіі. Прытым здолеў ажыццявіць усё гэта не ў гады даследчыцкай маладосці, як бывае звычайна, а тады, калі скончыў педагагічную працу і выйшаў на пенсію. Спрыяльнымі фактарамі ў яго позняй навуковай дзейнасці з’яўляліся прыродная таленавітасць, незвычайная працаздольнасць і творчае даўгалецце на 89-гадовым жыццёвым шляху.

Па складу розуму I. I. Насовіч быў мысліцель, па характару заняткаў — педагог, па інтарэсах — вучоны. Нарадзіўся ён 26 верасня 1788 г. ў в. Гразіўцы Быхаўскага павета Магілёўскай губерні ў сям’і псаломшчыка. Адукацыю атрымаў у Магілёўскай гімназіі, потым у духоўнай семінарыі, якую паспяхова скончыў у 1812 г. і быў прызначаны выкладчыкам рускай мовы і славеснасці вышэйшага аддзялення Аршанскага духоўнага вучылішча. Ён дасканала ведаў беларускую і рускую мовы. У перыяд навучання авалодаў стараславянскай, лацінскай, грэчаскай, французскай мовамі, вывучыў старажытнаяўрэйскую і польскую. Гэта адкрывала яму шырокія перспектывы даследчыка ў галіне мовазнаўства. Аднак жыццёвыя абставіны склаліся так, што I. I. Насовіч вымушан быў увесь свой час аддаваць педагагічнай працы спачатку ў вучылішчах духоўнага ведамства, а потым у сістэме Міністэрства народнай асветы. Пераезды па службе ў Оршу, Мсціслаў, Магілёў, Маладзечна, Свянцяны, а таксама мэтавыя падарожжы па Магілёўскай, Мінскай і Гродзенскай губернях, калі I. I. Насовіч знаходзіўся на пенсіі, далі яму магчымасць адчуць жывыя асаблівасці беларускіх гаворак, грунтоўна пазнаёміцца з народнай песеннай творчасцю, сабраць багаты лексічны і фразеалагічны матэрыял з розных рэгіёнаў Беларусі.

У 1843 г. І. І. Насовіч выйшаў у адстаўку, вярнуўся ў Мсціслаў і ў 55-гадовым узросце заняўся навуковай працай. Яго творчыя імкненні падтрымлівалі і стымулявалі Археаграфічная камісія, Этнаграфічнае аддзяленне Рускага геаграфічнага таварыства, Аддзяленне рускай мовы і славеснасці Імператарскай Акадэміі навук, па даручэнню якіх ён распачаў падрыхтоўку гістарычнага слоўніка беларускай мовы на аснове 5-томнага збору Актаў і грамат Заходняй Расіі 14-18 стст. Рукапіс слоўніка памерам 1110 старонак вялікага фармату ў 1867 г. быў прадстаўлены 2-му Аддзяленню Акадэміі навук пад назвай «Алфавітны паказальнік старых беларускіх слоў, выбраных з Актаў, што адносяцца да гісторыі Заходняй Расіі». У ім атрымалі тлумачэнне і лексікаграфічную інтэрпрэтацыю 13 тысяч слоў.

Спецыяльная камісія ў складзе акадэмікаў А. X. Вастокава, I. I. Сразнеўскяга і М. А. Каркунова высока ацаніла рукапіс Слоўніка і рэкамендавала яго да друку. На гэтай падставе 2-е Аддзяленне Акадэміі навук прысудзіла аўтару поўную Увараўскую прэмію ў суме 1500 рублёў серабром. На жаль, Слоўнік астаўся ненадрукаваным. I хоць прайшло амаль 125 гадоў з часу стварэння гэтага унікальнага даведніка, ён не страціў сваёй каштоўнасці і працягвае служыць гісторыка-філалагічнай навуцы нашых дзён.

Значнае месца ў творчай спадчыне І. І. Насовіча займаюць фальклорна-этнаграфічныя працы. Жыццё і быт народа, яго духоўны свет і мараль, звычаі і павер’і, практычная мудрасць і вусная паэтычная творчасць — усё гэта асэнсавана даследчыкам ў падрыхтаваных ім спецыяльных зборніках. Адзін з іх — «Беларускія песні» (1873) — прысвечаны народнай песеннай культуры беларусаў. Акрамя саміх тэкстаў песень, І. І. Насовіч апублікаваў шэраг артыкулаў, у якіх разглядаў змест і характар песень, даў апісанне абставін, пры якіх яны выконваліся.

Праз год Аддзяленне рускай мовы і славеснасці Імператарскай Акадэміі навук апублікавала «Зборнік беларускіх прыказак», запісаных збіральнікам, дзе тонка раскрываецца змест каля трох тысяч прыказак і даецца тлумачэнне незразумелых слоў, што сустракаюцца ў іх тэкстах. Гэтаму зборніку I. I. Насовіч надаваў асаблівае значэнне. У прыказках ён бачыў «маральна-практычную філасофію простага парода» («Пад ляжачы камень вада не цячэ»), абагульнены сэнс жыццёвых з’яў («Крывога дрэва не выпраміш»), мудрыя гаспадарчыя назіранні («Калі грыбна, то і хлебна»), адлюстраванне народнага календара («Грамніцы — зімы палавіца») і інш. Зборнік атрымаў высокую ацэнку вучоных і быў адзначаны залатым медалём Рускага геаграфічнага таварыства, а яго аўтар за навуковыя заслугі быў выбраны членам таварыства па аддзелу этнаграфіі.

Нарэшце, шматгадовая збіральніцкая праца I. І. Насовіча завяршылася яшчэ адным зборнікам, які ўключаў беларускія вусна-паэтычныя творы разнастайных жанраў: байкі, легенды, павер’і, былі, анекдоты і інш. Зборнік аўтар накіраваў Імператарскаму геаграфічнаму таварыству. Аднак рукапіс гэтых неацэнных народных скарбаў напаткаў той самы лёс, што і Алфавітны паказальнік: ён астаўся неапублікаваным, а потым знік.

У абсяг рознабаковых інтарэсаў I. I. Насовіча ўваходзілі і пытанні гісторыі. Гэта галіна ведаў цікавіла яго з часоў вучобы. Найбольшую ўвагу ён аддаваў старажытнай і новай гісторыі Беларусі, з якой грунтоўна пазнаёміўся, распісваючы Акты Заходняй Расіі для Алфавітпага паказальніка і часткова перакладаючы з лацінскай мовы З-томную працу А. Тэйнера «Vetera monumenta, historiam Poloniae et Lithuaniae illustrantia» («Старажытныя помнікі, што асвятляюць гісторыю Польшчы і Літвы»), дзе знайшлі адлюстраванне амаль пяцісотгадовыя (1217—1696 гг.) узаемадачыненні Польшчы і Вялікага княства Літоўскага, якія пралівалі святло і на становішча беларускіх зямель таго часу.

Грунтуючыся на дакументальных крыніцах, І. І. Насовіч у 1868 г. накіраваў Імператарскаму археалагічнаму таварыству гісторыка-лінгвістычнае даследаванне «Аб плямёнах да часоў Рурыка, засяляўшых беларускую тэрыторыю», у якім, у прыватнасці, даводзіў, што старажытныя назвы плямён крывічы, дрыгавічы, радзімічы паходзяць ад народных беларускіх слоў.

Пяру І. І. Насовіча належыць і грунтоўная гісторыка-мемуарная праца «Успаміны з майго жыцця», дзе даецца шырокая характарыстыка побыту, нораваў і ўзаемаадносін разнастайных колаў тагачаснага грамадства, асвятляецца стан і сістэма адукацыі на Беларусі, апісваюцца духоўныя інтарэсы і маральнае аблічча беларускай інтэлігенцыі канца 18 і 19 стст. Значнае месца тут адводзіцца педагагічным ідэям самога I. І. Насовіча, які больш за 30 гадоў працаваў дырэктарам, інспектарам, выкладчыкам рускай мовы і славеснасці, лацінскай мовы ў беларускіх вучылішчах. Яго погляды на разумную арганізацыю працэсу навучання, на выхаванне ў людзях чалавечнасці і гуманістычных рыс характару маюць сур’ёзнае значэнне для гісторыі развіцця педагагічнай думкі на Беларусі. Шкада толькі, што і гэта змястоўная праца не пабачыла свету. Рукапіс яе (989 старонак) захоўваецца ў Інстытуце мовазанаўства імя Якуба Коласа Акадэміі навук БССР.

Але з усяго таго значнага, што здзейсніў I. I. Насовіч за 30 гадоў самаадданай працы, што навечна ўвайшло ў фонд здабыткаў нацыянальнай культуры народа, абазначыўшы цэлую эпоху ў фарміраванні, развіцці і станаўленні беларускай філалогіі, — мы называем перш-наперш «Слоўнік беларускай мовы». Будучы з’явай арыгінальнай і непаўторнай, Слоўнік засведчыў стан і ўзровень развіцця беларускай мовы 1850—60-х г., данёс і перадаў нам яе лексічныя скарбы, фразеалагічнае і прыказкавае багацце, адлюстраваў у жывым слове глыбіню мыслення і светаразумення беларусаў як нацыі. У гэтым гістарычны сэнс і навуковае значэнне Слоўніка.

Падрыхтоўцы Слоўніка I. І. Насовіч аддаў 16 гадоў напружанай работы. Папярэдне ён распрацаваў агульныя прынцыпы ўкладання Слоўніка, вызначыў яго тып і акрэсліў магчымы лексічны матэрыял, які меў на ўвазе размясціць у алфавітным парадку. Каб адлюстраваць жывое гучанне слоў, увёў сістэму спецыяльных надрадковых знакаў, намеціў стылістычна раскласіфікаваць лексіку ў адпаведнасці са сферамі яе ўжывання, прадугледзеў забеспячэнне слоў граматычнымі паметамі і націскам для правільнага іх вымаўлення. Найважнейшай задачай Слоўніка лексікограф лічыў поўнае, усебаковае раскрыццё значэнняў нацыянальнай лексікі і вылучэнне амонімаў, а для пацвярджэння ўжывальнасці слоў і правільнасці тлумачэння іх семантыкі ставіў патрабаванне: выкарыстоўваць аўтарытэтны ілюстрацыйны матэрыял — народныя песні, прыказкі, выслоўі, фразеалагізмы.

Такая структура Слоўніка яскрава сведчыць, што I. I. Насовіч пракладваў свой, самастойны шлях у беларускай лексікаграфіі, які карэнным чынам адрозніваўся ад лексікаграфіі данасовічаўскай пары. Гэта прынцыповае адрозненне вызначалася тым, што ў Слоўнік былі шырока адчынены дзверы жывому народнаму беларускаму слову.

Матэрыял для свайго Слоўніка I. I. Насовіч чэрпаў з гаворак Магілёўскай, Віцебскай і Гродзенскай губерняў, а таксама з некаторых паветаў сумежных губерняў Прывісленскага краю. Гэта азначае, што аўтар імкнуўся стварыць Слоўнік не асобнага вузкага рэгіёна, а ўсяго моўнага ландшафту тагачаснай Беларусі. Разам з тым прадугледжвалася не ўключаць у рэестр тых слоў, якія з’яўляюцца агульнымі для беларускай і рускай моў і поўнасцю супадаюць па сваіх значэннях і формах. Вось чаму няма ў Слоўніку такіх лексічных адзінак, як а г о н ь, в а д а, в і ш н я, г р у ш а, з я м л я, і н е й, н а г а, с ы н, х л е б і пад. Калі аналагічныя словы адрозніваюцца хоць адной якой-небудзь рысай — значэннем, ужываннем, граматычнай формай ці націскам — яны ў Слоўніку прыводзяцца, параўнай: г р ы б, к о ў ш, л у г, м а й, р о г і інш. Тым жа крытэрыем кіраваўся ўкладальнік, калі ўключаў асабовыя ўласныя імёны ў іх бытавой размоўнай форме, напрыклад: Алёкса, Базыль, Ганнуся, Зенка, Купрэй, Лаўрын, Матруна, Міхась, Хадоска і пад.

Паводле будовы і прынцыпаў распрацоўкі семантыкі Слоўнік спалучае ў сабе рысы тлумачальнага і перакладнога беларуска-рускага слоўніка. Пры адсутнасці адпаведных рускіх эквівалентаў выкарыстоўваецца апісальны спосаб тлумачэння, параўнай: КУРНА́, ы́, с. ж. 1. Кошечье мурлыканье или пеніе. 2. перен. Дреманіе, сопеніе при дремоте. Нашъ работнікъ курну зовёвъ. ПОПОМУ́ЧИЦЬ, сов. гл. д. Му́чиць. Измучить многихъ. За гетою дорогою коней усихъ попомучили, Пры наяўнасці адэкватных рускіх слоў тлумачэнне беларускага слова робіцца шляхам дастасавання такога адпаведніка, напрыклад: ДАВНИНА́, ы́, с. ж. Старина. Да́внину спомянувъ. Въ давнину́ не то было. САМО́ТА, ы, с. ж. Уединеніе. Ёнъ самоту любиць. Въ самоце живуць, ни съ кимъ не знаюцца.

Аналізуючы лексіку і распрацоўваючы яе значэнні, І. І. Насовіч адчуваў неабходнасць размежавання катэгорый мнагазначнасці і аманіміі. Прыклады ў Слоўніку сведчаць, што аўтар з гэтай складанай праблемай справіўся і па-свойму яе адлюстраваў у тэксце, глядзі: ЛА́ТА, ы, с. ж. Длинная решетина. Купиць возъ латъ. Крыць хату подъ латы. ЛА́ТА, ы, с. ж. Заплата, лоскуть. Жупанъ ўвесь ў латахъ. У такім жа плане распрацаваны аманімічныя пары слоў: д а б р о, к р а й, л а д з и ц ь, м у с и ц ь, н и ш то, п я ц ь, с в и с н у ц ь і інш.

Работа па ўкладанню Слоўніка была скончана ў 1863 г. Падрыхтаваны рукапіс ахопліваў больш за 30 тысяч слоў. І. І. Насовіч тады ж падаў яго ў Акадэмію павук на атрыманне Дзямідаўскай прэміі і ў Аддзяленне рускай мовы і славеснасці для зацвярджэння да друку. Конкурсная камісія Акадэміі высока ацаніла Слоўнік «як працу надзвычай важную» і ўвянчала яго палавінай Дзямідаўскай прэміі (714 руб.), а Аддзяленне вырашыла прыняць друкаванне Слоўніка на свой кошт і даручыла акадэміку І. І. Сразнеўскаму рэдагаванне рукапісу. Аднак рэдактарская работа вялася марудна і зацягнулася на 7 гадоў. I. I. Сразнеўскі адрэдагаваў толькі 5 першых аркушаў і паехаў у доўгатэрміновую замежную камандзіроўку. Далейшую працу па рэдагаванню ажыццяўляў акадэмік А. Ф. Бычкоў. Пакуль ішло рэдагаванне, I. I. Насовіч дапоўніў Слоўнік яшчэ 994 словамі, якія ў асноўны тэкст не ўвайшлі, а прыведзены ў канцы кнігі як асобны раздзел пад пазвай «Дадатак».

3 друку Слоўнік выйшаў у 1870 г. і адразу звярнуў на сябе ўвагу. Дасведчаныя колы грамадства ацанілі яго як «помнік, які можа служыць найлепшым упрыгожаннем рускай вучонай літаратуры» (Филологические записки, вып. I, 1873, с. 1—20). Невыпадкова А. М. Горкі ў 1910 г. пісаў з Італіі ў рэдакцыю газеты «Наша ніва»: «Вельмі прашу вас: вышліце мне — калі гэта вам не будзе надта турботным — Слоўнік Насовіча...»

Але і пасля выхаду Слоўніка з друку І. I. Насовіч не спыняў збірання лексічных матэр’ялаў, аб чым сведчыць вядомы «Дадатак да беларускага слоўніка», сабраны пераважна з фальклорных крыніц і апублікаваны пасля смерці аўтара ў Зборніку Аддзялення рускай мовы і славеснасці (т. 21, 1881, № 6, с. 1—22).

Больш за стагоддзе нязменна служачы навуцы, першае выданне гэтага Слоўніка стала з’явай унікальнай, бібліяграфічнай рэдкасцю. І вось праз 112 гадоў выходзіць яго другое выданне. Час мінуў даволі вялікі. Ён папоўніў нашу мову новымі словамі, змяніў карэнным чынам ці абнавіў часткова семантыку многіх старых слоў, пашырыў сувязь паміж імі. Аднак гэтых змен новае выданне не адлюстроўвае. У яго іншая мэта — пакінуць слоўнік як гістарычны помнік у некранутым выглядзе, зберагчы аўтарскую дакументальнасць у падачы кожнага моўнага факта і не парушыць структуры Слоўніка. Таму і паўторана першае выданне фотамеханічным спосабам.

Адзінае, што адрознівае другое выданне ад першага — гэта ўключэнне ў канцы кнігі «Дадатка да беларускага Слоўніка». Гэтыя 22 старонкі не парушаюць структуры выдання, а сабраныя ў адно месца лексікаграфічныя працы I. І. Насовіча значна дапаўняюць Слоўнік.

Усведамляючы высокую годнасць Слоўніка, нельга не бачыць і яго недахопаў. Карыстаючыся Слоўнікам, чытач нашых дзён сустрэне ў лексічным складзе, у аўтарскіх тлумачэннях і ілюстрацыйным матэрыяле не сугучныя з духам сучаснасці анахранізмы, ад якіх патыхае старым светасузіраннем, перажыткамі тагачасных міжнацыянальных адносін, прымхамі і забабонамі. Да іх трэба ставіцца крытычна, памятаючы, што яны абумоўлены сацыяльнай несправядлівасцю тагачаснага грамадства, пачварнай нацыянальнай палітыкай самадзяржаўя.

Увогуле ж другое выданне насовічавага Слоўніка — гэтага навукова-лінгвістычнага летапісу народа і часу — непарушна захоўвае аўтарытэт папярэдняга і будзе служыць дастойным помнікам 200-годдзю з дня нараджэння яго аўтара, якое спаўняецца ў 1988 годзе.

Член-карэспандэнт Акадэміі навук БССР М. Р. СУДНІК.